Илимге арналған өмир

III – Боб. Айназар Утемисовнинг Қарақалпоқларнинг балиқшилиқ ва ҳунар касблари ҳаққидаги тадқиқотларининг тарихий аҳамияти.
3.1. ХАЭЭнинг Айназар Утемисовнинг этнограф олим бўлиб етишидаги
тутқан роли.
Хоразм археология экспедицияси 50-йиллар бошига келиб мураккаб мультисохалар буйича тадкикотлар олиб бора оладиган куп тармокли комплекс экспедиция сифатида узил-кесил шаклланди. Тадкикотлар кулами уз ичига этнографиядан то палеоклиматологиягача булган кенг доирадаги муаммолари ва вакг жихатидан эса тош асридан то бизиинг кунларимизгача булган улкан даврни камраб олган. Бу даврда комплекс археология-геоморфология тадкикотлари жойларда махсус йирик куламли аэрофотосуратлар олиш ва уларнинг натижаларини изохлаш баробарида Амударё ва Сирдарё дельталаридаги ён ирмокдар атрофида ахолининг жойлашиш тизимини аниклашга олиб келди. Бунда энди ran илгари - «Кадимий Хоразм» ёзилган даврдаги бошлангич материал хакида эмас, балки куплаб ахоли турар жойлари хусусида боради.
Адабиётларда кайд этиш раем булганидек, Хоразм этнография экспедициясининг узбек этнография гурухининг энг махсулдор даври 1940 йил боши - 1950 йиллар охирини уз ичига олувчи вактга туғри келади¹. Бу уринда, аввало, Хоразм археология-этнография экспедицияси рахбари С.П. Толстовнинг амалда экспедиция катнашчиларининг узига хос, хар томонлама тадкикот якунлари булган экспедиция материалларига асосланган «Кадимги Хоразм» (1948 ) номли йирик асарини курсатиб утиш жоиз. Комил ишонч билан айтиш мумкинки, ушбу асар Урта Осиё халклари этнографиясига оид бир катор муаммоларнинг келгусидаги куплаб тадкикига йуналиш берди. Хусусан, айтайлик, дин тарихи тадкик этилаётган минтакада узок кадимда яшаган халкдарда мавжуд булган эркаклар иттифоки, яширин жамиятлар ва хоказоларни урганиш кизикарли, албатта. Кези келганда, жумладан, К. Задихина, М. Сазонованинг, хусусан С.П. Толстовнинг экспедицияда этнографик ишлар буйича уринбосари Т. Жданконинг илк асарларини, шунингдек Хоразм археология- этнография экспедициясининг илмий натижалари ёритилган бошка асарларии айтиб утиш жоиз. Этнгроф олим А. Утемисов² 1971-йили «Қуйи Орол бўйларидаги балиқчиларнинг турмиши ва маданияти» деган мавзуда номзодлик диссертациясини ҳимоя қилади.
Шундан сунг, у куп йиллар мобайнида Қорақалпоқларнинг ҳунар касбларин давом эттириб илмий ишларини эълон килган. Хоразм экспедициясининг фаолияти ва, умуман, Узбекистондаги этнографик тадкиқот ишлари хакида сўз борганда 1970 йилнинг иккинчи ярми 80-йилларнинг биринчи ярми анчагина мураккаб, айни вактда, этнографик маълумотларга энг бой давр булганлигини айтиб утиш зарур.
Бу - «космополитизм» ва этнографиядаги «миллатчилиюжа, патриархал-уругчиликни, патриархал-феодал тузумни кандайдир «идеаллаштиришга»га, халц оммаси турмушидаги «саркитлар»га курши шафкатсиз кураш даври эди. Этнографлар урушдан кейинги авлодининг катта фанга кириб келиши маълум даражада уларнинг 30-йиллар, «дахшатли 1937 йил»дан эсон-омон ута олган, Қарақалпоқ этнографиясининг энг мухим кадриятларини саклаб колган катта авлод олимларининг тажриба ва билимлари, шунингдек дустона самимий ёрдамлари ва куллаб-кувватлашларига таянишлари боис енгил кечди. Булар, шубхасиз, мард ва ажойиб олимлар булиб, урушдан кейинги этнографлар улар каторидан муносиб урин эгалладилар.
Дарвоке, ана шундай ажойиб олимлардан бири, Хоразм экспедициясининг этнография булимини бошкарган (1945-59 йиллар) Т. Жданко эди. Олима тадкиқотларининг асосий йуналиши - Урта Осиё даштларидаги кучманчи ва ярим кучманчи халклар, асосан, коракалпоклар
тарихи ва этнографиясини урганишдан иборат булди. Т. Жданко хар йили бир неча ойлаб Каракалпогистонда иш олиб борар экан, улканинг илмий хдётида, хоссатан. бу ерга собик Иттифок Фанлар академияси Этнография институтининг аспирантураси оркали этнограф илмий ходимлар тайёрлашда хам фаол иштирок этди¹.
Т. Жданко анъанавий ва унга якин тарихий-этнографик мавзулардан ташкари, янги ва энг янги давр этнографияеи муаммоларини хам тадкик этишга фаол киришган. Академик Ю. Бромлей рахбарлигида рус тилида тайёрланаётган «СССРда замонавий этник жараёнлар» номли йирик асарнингмуаллифлар таркибидан урин олди. 70-йиллар охири - 80-йиллар урталарига кадар у 5 та собик иттифокдош республиканинг илмий режаларига киритилган ва собик Иттифок Фанлар академиясининг Этнография институти томонидан мувофикланггириб турилган «Урта Осиё ва Қозогистон халкларининг кишлок оиласи турмушида янги ва анъанавий жихатлар» мавзусига илмий рахбарлик килди.
Хоразм археология-этнография экспедицияси фаолияти тугрисида суз борар экан, уша йилларда собик Иттифокда этнографик тадкикотларни мувофиклаштирувчи бош муассаса, йирик марказ хисобланган собик Иттифок ФА Этнография институти ходимларининг экспедициядаги фаол иштироки хакида тухталиб утиш жоиз.
Т. Жданко ва Ю. Рапопорт институтнинг Хоразм экспедицияси билан
боглик ишларига оид лавхаларни эслаб, жумладан, шуларни кайд этган эдилар: “Институтимиздаги дастлабки коракалпок аспирантларидан бири Собир Камолов урушда лейтенант, взвод командири булган. Москвада укиётган кезларда унинг огир жарохати тез-тез очилиб, госпиталга ётар эди. Бу унинг Хоразм экспедициясининг хамиша кувнок, зехнли ходими булиб юришига асло халакит бермас эди. Ха, собик жангчиларнинг аксарияти кувнок ва одамшаванда эди. Хоразмда бегубор кулги ва кушиклар мудом жаранглаб турар эди»¹.
40-йилларнинг июсинчи ярмидан 80-йилларгача булган давр -тадкикот муаммоларини кенгайтириш ва теранлаштириш, тарих-этнография сохасида, шунингдек, бевосита йирик этногафик асарларяратиш билан ажралиб турувчи коракалпок халкининг этнографиясимасалалари буйича кенг куламдаги илмий ишларнинг пайдо булиши билан характерланади.
Қаракалпокдар тарихига багишланган асарлар билан бир каторда
хужалик масалалари, коракалпок халки турмуш тарзи, халкнинг анъана, маросим ва урф-одатлари30, амалий санъати, фольклори ва театри чукур тахдил килинган бир катор асарлар дунёга келди.
Машхур узбек археологи Я.Ғломовнинг Узбекистон ва, умуман, собик Иттифок илмий жамоатчилиги уртасида кенг маълум булган, жумладан кимматли этнографик маълумотларни хам уз ичига олган “Хоразмнинг сугориш тарихи (кадимги замонлардан хозиргача)”(1959 й.) асари билан тугалланган куп йиллик археологик изланишлари хам, Хоразм археология-этнография экспедицияси сирасида амалга оширилган этнографларнинг Хоразм экспедицияси доирасидаги дала ишлари хам улкашунослик ва тарих музейлари оркали, шу жумладан, 1948 йил 15 июлда Москвада очилган СССР халклари музейида хам кенг оммалаштирилди.
ХАЭЭнинг этнографик тадкикот натижалари собик Итгифок доирасида хам, шунингдек, Узбекистоннинг узида хам турли илмий анжуманлар ва тадбирларда бир неча бор мухокама килинган. Шу жихатдан, масалан, собик Иттифок Фанлар академиясининг 1949 йил июндаги умумий йигилишида, мазкур академия Этнография институтининг Урта Осиёда этнографик ишларни ривожлантириш муаммоларига бағишланган йигилишида (1949 й. декабр) 36 ва ушбу институт экспедиция ишларининг илмий натижалари37га багишланган сессияларида(1949 ва 1950 йиллар) собик Иттифок Фанлар академиясининг тарих фанлари булимининг бирлашган сессиясида хамда
шу академия Моддий маданият тарихи института пленумида (1957 й. март)
С.П. Толстовнинг “Хоразм археология-этнография экспедициясининг иши
хакида”ги ¹маърузасининг мухокама килинганлиги днккатга сазовор.
1945 йилдан Хоразм археология экспедицияси таркибида этнографик гурухлар ташкил килина бошланди. Т.А. Жданко, Н.П. Лобачев, Г.П. Снесарев, П.П. Васильева, В.Н. Басилов каби машхур тадкикотчиларнинг ижоди бевосита ана шу гурухдар фаолияти билан узвий богланган. Экспедиция таркибида 3 та - узбек, туркман, коракалпок этнографик гурух ишлаган. Хоразм археология-этнография экспедицияси этнографларининг тадкикот мавзулари археологик тадкикотларникидан кам эмас.
Куп холларда этнографлар археологлар билан якин алокада ишлайди. Улар факат кенг куламда фольклор тадкикотлари олиб бориш, у ёки бу тарихий вокеа, шунингдек, Хоразмдаги археологик ёдгорликларнинг номлари ва уларнинг пайдо булиши билан боглик; ахоли орасида огиздан- огизга утиб келган ривоят хамда афсоналарни кайд этиш билан чекланишмаган. Купинча улар кидирув ишлари хам олиб бориб, натижада илгари номаълум булган археологик ёдгорликларни хам топишган.
Этнографик гурухлар минтака халкдарининг тарихан таркиб топган хужалик юритиш шаклларининг хусусият ва анъаналарини, ердан ва сувдан фойдаланиш усулларини, далаларни сугориш тарзини аниклашни уз олдиларига вазифа килиб кўйишди, шунингдек, тураржойлар урганилди. Минтакада аввалдан бевосита кушни булиб яшовчи коракалпок, туркман, к;озок ва узбеклар уртасидаги тарихан шаклланган хужалик, турмуш ва маданий алокалар/ муаммоларига катта аҳамият берилмоқда.
Айнан Хоразм экспедицияси коракалпокдар, козоклар ва туркманлар этнографияеи масалаларини тадкик эта бошлашган. Бу тадкикотлар шу даражадаги кенг куламли муаммоларни уз ичига камраб оладики, ундан халклар этногенези муаммоси, турмуш икир-чикирлари, масалан, кийим-кечак кисмлари, шунингдек турли жихатлар хам четда колмаган¹.
Хоразм, Коракалпогистон ва Туркманистон халкларининг хозирги маданияти ва турмушини, ахоли таркибини урганиш масалалари хам этнографлар вазифаси жумласига киради. Курама ахолили замонавий шахар тарзидаги кишлокдар, баликчилик ва чорвачилик -билан шугулланадиган жамоа хужаликларида маданият ва турмушнинг шаклланиш жараёнларини урганишда этнографлар гурухлари катта ишлар олиб бордилар.
Ундан ташқари, экспедиция Урта Осиё тарих-этнография атласини яратиш ва карта тузиш учун материаллар тайёрлашда фаол иштирок этди. Хоразм археология-этнография экспедициясининг этнографлар гурухлари фаолиятини ёритишда археологик ишларнинг муфассал баёнига нисбатан айрим номутаносибликни кайд этиш мумкин. Аммо бунинг боиси ушбу тадкикотларнинг асосий натижалари, одатда, Этнография институти нашрларида чоп этилганлигидадир¹.
Бу жилд бутун этнография масалаларига бағишланган. Унда 1945-йилдан тадкикот олиб борган Хоразм археология-этнографияэкспедициясининг Қоракалпогистон гуруҳи ходимларининг тарихий - этнографик изланишлари чоп этилган . Ушбу жилддаги туртта бешта иш аслиниолганда, номзодлик диссертацияларидаи иборат (Б.В. Андрианов С. Камолов, Р. Есбергенов, У. Шалекенов ва А.Утемисов). Бу диссертацияларнинг барчаси экспедициянинг уша даврда муаллифларнинг кенг кўламда тўплаган дала материаллари асосида ёзилган. Мазкур жилддаги бешта иш мавзу жихатидан ўзаро боғланпш бўлиб, коракалпок халқининг Амударё этакларига узил-кесил тулик жойлашган вактидан то бугунги кунга қадар бўлган тарихии этнографиясига багишланган.
Олтинши иш - Хоразм археология-этнография экспедицияси этнография кисмининг рахбари Т.А. Жданконинг кириш мақоласи берилган коракалпок халк накшлари намуналари тўпламидан иборат Унда коракалпок амалий санъатининг асосий турлари, коракалпок халк безакларининг узига хос хусусиятлари уз ифодасини топган. Ушбу тупламнинг ахамияти бекиёс. Туплам нашр килинганидан буен утган деярли ярим аср вақт мобайнида халк ижодиётанинг кунгина анъаналари изсиз йуколиб кетди.
Бугунги кунда Қоракалпогистоннинг этнография фани ўз ривожланишининг савияси ва характери XX асрда дунёда, минтакада,
мамлакатда рўй берган узгаришлар куламини акс эттириши лозим булганулкан тахдилий ишларни амалга оширишни талаб киладиган даврни бошидан кечирмокда.
Шубхасиз, XX асрда ғоят катта хажмдаги илмий тадкикот ишлари амалга оширилган. Аини вактда, табиийки, илмий билимларнинг илдам ривожланищини ташкил килиш максадида уз тадкикини талаб этадиган муайян камчиликлар булган. Мазкур боскичда этнографик тадкикотлар мазмунини уларнинг Узбекистон мустакиллиги ва суверен ривожланиши шароитларида «тақдимотлилик» нуктаи назаридан холисона танқдий- тахлилии англаш талаб килинади. Таъкидлаш лозимки, Коракалпогистон этнографияси мустакил фан сифатида илк бор шакллана бошлашиданок XX асрнинг 20-80-йилларида шуро хокимияти даврида маъмурий- буирукбозлик тартиботи томонидан килинган маълум ғоявий сиқувга карамаи, изчил ва муттасил ривожланди¹.
Албатта, Қораклпоғистон этнографияси ривожланишини историографик жихатдан англаш уни катьий такомиллаштиришга каратилган, зеро салмокли этнографик материалларга эга булган олимлар
аввалги карашлар ва ендошувларнинг камчиликларини, утмищцошлари
тадкикотларидаги «заиф жойлар»ии аниклашлари мумкин ва лозим. Бунда
ran, албатта, илгари килинган барча тадкдкотларни кандайдир «оммавий танкид килиш» хакида бормаслиги керак. Аммо, америкалик тадкикотчи Е. Колсон хакконии таъкидлаганидек, “бир вактлар муайян одамларнинг бир-бирлари ва атроф-мухит билан урнатган муносабатларини белгиловчи асос хисобланган кадриятлар эндиликда хамма вакт ва барча шароитларда хатти-харакатларни олдиндан airra6 бериш учун фойдаланиладишн абадий хакикат билан эмас, балки замон билан боглик; бўлиб колди”².
Коракалпоклар ва Қоракалпогистон этнографияси масалаларини
мунтазам ва хар томонлама тадкик этиш турли этнографик экспедициялао
доирасида, чунончи, Козогистонни урганиш жамияти йули билан илк дала
тадкикотлари ташкил килинган XX асрнинг 20-йилларидан амалга оширила бошлади.
Н. Баскаков, С.Малов, А. Морозова каби катор олимлар Коракалпогистон этнографиясини урганиш асосида коракалпок халкининг тарихи, маданияти, анъаналари, урф-одатларига оид кимматбахо материалларни туплаш, тартибга солиш ва илмий тахлил этиш, ягона коракалпок орфографиясини белгилаш борасида улкан хажмдаги ишларни бажаришди. Кези келганда шуни айтиш жоизки, ушбу давр илмий ишларининг тайинли бир системаси, шунингдек уни ташкил килиш учун тегишли базанинг йуклиги билан характерланади.
3.2. Айназар Утемисовнинг Қарақалпоқларнинг балиқшилиқ турмуш маданиятига боғлиқ тадқиқотларининг тарихий аҳамияти.
Болиқчиликда эксплуатациянинг «жарымшы» шакли деҳхончилик касби билан шуғулланадиган туманларда да кенг тарқалгон бўлиб, ўрта асрлик эксплуатация шаклидан иборот эди¹. Буни ташқаридан келген рус балиқ санаат эгаллари да ўз манфаатларига фойдаланилди. Балиқ овлач қурал даскаларин сотип ямаса тўқип олишга қурби келмаган одамларнинг анчаси жамоотласиб (биригиб), яримига балиқ овлап бериш шарти билан рус ва мапҳаллий санаат эгаларидан ов, дузақ, қайиқ ва т. б. керакли ашиёлари олади. Шунингдек, ўлар овланган балиқнинг тең яримин санаат эгалларига (хозяйинига) берген. Ал қалғон балиқ эккига бўлиниб, унинг бир бўлимин балиқ овлачга босчилиқ этган одам, бир бўлимин жаримчи (ялланиб ичловчи) олған. Жаримчиинг ўзига балиқнинг оғири кам бўлаги қолип буни да са­наат эгаси арзон баҳа билан сатиб оладиган бўлган. Масалан: ўлар- 100 шабоққа 1 манат, 100 сазонға 2 манат 50 тийин, 1 дона суўенга 15-20 тийин тўлап олған. Санаат эгаси сотиб олишни хўш кўрмаган ҳолда ғона жаримчилар сол ерлардаги олип-саторга беришга эркли бўлган. Шундай этиб, жаримчи балиқчилар бир тамонидан санаат эгаси бўлган бойлардан эзилса, эккинчи тамонидан балиқ овлачға босчилиқ қиладиган одамлар тамонидан эзилар эди. «Туркес­танские ведомости» газетасининг 1875-йилги 2-4- сонларида балиқчиларнинг ҳаёт тарзи ҳакқида кўйидагича ёзилади: «Балиқчилик катта дарё бўйлаб ривожланиб асосий балиқ овлаўчилар қорақалпоқлар бўлиб ҳисобланади. Буларнинг меҳнати билан ўндирилган балиқлар жүда арзон, шунингдек яхчи уўилдириғи бор катта бекиралар 40-60 тийин оралиғидағи баҳода саталадиган бўлган»¹. Бази балиқларнинг турларин санаат эгалари кабул қилмайдиган эди. Шунинг учун балиқчиларнинг ҳаёт тарзи куннан-кунга қийинлача (пасайишиб) бошлади. Чимбой участкасининг Наўпир волостига қарашли (боғлиқ) Беш кампир уруғининг камбағол балиқчилари 1888-йили Амударё бўлимининг началнигига ёзған ариза шағим хатида «Биз, камбағоллар, Наўпир волисидаги санаатчилар қўлида балиқчилиқ этип, ўзларимизга керакли деҳхончилик ва чарвочилик иши билан шуғулланамиз..., бизиң меҳнатимиз билан ўндирилган балиқларги санаатчилар жудә арзон баҳода алади, айрим балиқларнинг турлерин қабул этмайди (мисоли, санатчи Воробьев: ўнинг қўл остида 100 балиқчи балиқ овлаган), шунинг учун овланган балиқнинг баҳосин оширишни ва балиқнинг борча турларин қабул илтимос этамиз» деб сўранган. Лекин Амударё бўлими балиқчиларнинг бул мураажотнама эстагин қанаатландириш учун ҳеш қандой тадбир илож кўрмаган.
Балиқчилик соҳасида кенгирак таркалған эксплуатация шаклининг бири вексель деб номланади. Бунинг билан катта балиқ санаатчилари шуғулланган. Бу эксплуатация шакли асосан балиқчиларга ақшалай ямаса затлай қариз бериш тартибида ишлатилди. Санаатчилар балиқчиларга алнинг-ала акша, ун, қант, чой, ов, қайиқ ва ҳакоза. Шунга уқшаган ашиёлариды фойизи билан қиммбат баҳоға кесип беради. Шунинг билан биргаликта балиқчилар овлаған балиғин комиссионерлернинг белгилаган энг арзон баҳоси бўйича топширишга миннатли бўлди. Санаатчилар балиқчилардан олинадиган балиқнинг ҳар бир пудин 50 тийинге ямаса ўннан да камга олиб турди. Балиқчилар санаатчилардан 400 грамм жип алатуган бўлса, унинг учун ўлар 100 шабақ бериши шарт бўлди, ал бир пуд ун олиш учун 800 кг балиқ топширишга миннатли бўлган. Бу экки орадаги келисим баличилар орасида «қаңтерек» номи билан танилади¹.
Эксплуатациянинг бундай шакли билан маҳаллий бойлар да шуғулланди. Жанубий Оралдаги Тербенбес деген ерде истиҳмот қилган Жолдасов Лепесбойнинг қол остида 300 балиқчи ишлаб, онинг 800 қой-ешкиси, 300 ири шохли қара моли, 200 елқиси бўлди. У савдо иии билан да шуғулланиб, онинг йигирмалаған савдо растоси бўлган².
Бу келтирилган фактлар балиқчиларнинг, авҳолин анча пасайтти. Балиқчиларнинг, бу қийин авҳолин Гиршфельд билан Галкин де айқын көрсетип бе­рэди: «...Балиқ сананоми эгалари муҳтож маҳаллий аҳолига келгуси овланишга тегишли балиқда да қарзға берип, кейинги овланадиган балиқты арзон баҳада қабул этиш услуби билан уларнинг ғаразлилигин ўзига олди. Шундай тартибта балиқ қабул этиш натижасида маҳаллий аҳоли овлаған балиқларининг, ҳақиқат қунун олиш, алғон қарзларидан қутулиш ўрнига, янги карзлар минип қорақалпоқ балиқчиларининг батраклар қаторига қошиладиганлиги тучунарли».
Эксплуатациянинг яна бир шакли вақтша ялланиб иш иш бўлди. Бу балиқни тасиш, тушириш, юклаш, кептириш ва тағи бошқа да зарурли бўлиб қалған ишларни кўпроқ қулланилди. Санаат эгалари балиқ овлач қуроли йўқ одамларни «бир мезгил ямаса бир кунлик «ишим бор» деб яллап акелиб кўп иш топширган. Натижада бир кунга мулжалланган ақша тўланган ишни одам экки-уч кунга дейин ишлайдиган бўлган. Ялланиб ишлаў маҳаллий балиқчилар «малай», ал рус балиқчилари «балиқчи» номи билан аталған. Санаатларда маҳаллий ҳаял- қизлар да иш ишлаб, булар кўпинча ёз айларинда балиқнинг қорнин ярип-тузлаш ишларига кўпроқ иштирок этган. Бу ҳаққида Мойнақ туманининг Қазақдарё овулида истиҳмот қилиувчи Ағангазиева Арзигул (78 ёшда) кўйидагича маълумот беради: «Тербенбесте Макаев, Богаенко, Лепес ва бошқа да бойлар бўлди. рус бойлари ёзда Астраханнан рус ҳаялларин олдириб балиқ тузлатар эди. Бизлар рус ҳаяллари билан биргаликда 50- 60 хотин бирге балиқ ёрип ва тузладиқ. Бироқта бизларга қарунгада уларга иш ҳоқини кўп төлер эди». Ҳақийқотинда да, иш ҳақи тўлаш ҳаяллар билан болаларга ойига—3 манаттан, катта одамларга 8-15 манаттан ошмаган. Ал ойирим вақтлари бўлса маҳаллий ҳаялларга ҳақи тўлаш ойига 60 тийин бўлиб, рус ҳаялларига 15 сўмға дейин борған». Бундай одалатсизликлар патша тутимининг, миллий тенгсизлик сиёсатининг, очиқ белгиларининг бири эди³.
Балиқчилар турмучи орасинда кўмак (қачор) деген ном билан мәлим бўлган иш иш тәртибиде бўлган. Кўмакти 1917-йилға дейин кўпроқ Қорақалпоқ овулларининг бошқарувчи—бой, қурғин группалари жой солишга, канал қазишға, экин жийнашга ва ҳакоза ҳар қандой қийин ишга қўлланди. Ал балиқчилар орасида кўмакдан маҳаллий санаат эгалари шолан ишлашга, унга қамич ўришга, шоланға муз тасич, балиқ кўп чиққан вақтлари ўни ёрип-тузлаш сияқли ишларға фойдаланилди. Масалан, санаат эгаси ўзининг шоланин салишга кўмак элон қилади. Бунга овул одамларининг барчаси келиши шарт бўлган. Келген одамлар овқат билан тамин етилган. Уларнинг бирази 1-2 кун кўмакда юрса, бирази шолан питганша журган. Бу ишланган ишлар учун ҳеш кандай меҳнот ҳақи тўланбаган. Кўмак усулидан рус саанатчилари да фойдаланилган. Бул ҳақида Мой­нақ туманынинг Порлитоғ посёлкасида истиҳмот қилувчи Артиқов Жусип (84 ёшда) билай дейди: «Эгар рус бойлари шолан салмоқши бўлса бўлди, ўзимизнинг ишимиздаги тили бир (ҳамтобақ) бойлар олди билан русларнинг шоланига кўмекка борайиқ, эртага ов даскаларин олишга яхши бўлади­ деб ёрли балиқчиларни угитлаб, 10-15 одам эртип олиб боради. Эртанига яна шундай этип, бошқа одамларни эртиб олиб боради. Шундай куни билан сарсилиб иш ислаганимиз учун тучлигка бир мартоба балиқ пишириб берар эди»¹.
Бу юқарида ойтилиб ўтилган оғир эксплуатацияларнинг салдоридан балиқчилар кундан-кунге гедейленип батраклар қаторига қўшилиб борди. Унинг устига балиқчилардан олинадиган давлат соликлар да кўпайа бошлади. XIX асрнинг охирига туғра келадиган архив материалларига қарағонда, балиқчилар бир балиқ овлач мовсими учун билетга 4 манат 25 тийин ва буннан бошқа, балиқ овлач қураллари учун чиғинди тўлаб утирган. Эгарда 1888-йили ҳар бир қайиқтан алинадиган олим 2 манаттан туғра келген бўлса, 1900 -йили ҳар бир балиқ овлач қайиғи, тор ва овдан алинадиган олим 6 сўмга етип, 3 марта кўпайган. Дастлабки вақтлари соничқи, қармоқдан олим олинбайдиган эди, энди соничқидан 2 манат 25 тийин олинди». 1909-йили ов қайиғи ва йилимнан олинадиган олим тенгизд 18 сўм 25 тийин бўлса, дарёда 12 сўм 25 тийинга етти. Ал шу йили кершиге 6 сўм, кармоқнинг учига 3 сўм бўлиб белгиланди. Бу олимларнинг барчаси маҳаллий балиқчилар ҳисобидан ўндириладиган эди.
Юқарида ойтилган оғирманшилиқларнинг барчаси Жанубий Орал балиқчилари орасида патша Россиясининг колониаль сиёсатига ва маҳаллий, рус санаат эгаларининг одалатсизлик ишларига қарши қаротилған норазилиқ ҳаракатларини кучайтти. Масалан, 1898-йили Таллық волостига волослиққа номзад катта эксплуататор бой Куленниң сайланишига 19 одам қорши чиқти. Балиқчилар орасида жәмийетлик балиқ овлач тартибига карши ҳаракатлар да чиқа бошлади. Шундай балиқ овлач тартибига қарши ҳаракатлер 1911 - 1912-йилларда 59 мартаба бўлиб ўтди. Ал 1913-йили давлат тамонидан балиқ овлашди қадағон этган участкаларда, қадоған этилген қураллар билан (назоратчини тингламай) 100 ге яқин балиқчи балиқ овлаған. Балиқчилар орасида оммави ҳаракат асосан биринчи дунё уруш бошланишдан кейинги даврда кушайди¹.
Айназар Утемисовнинг материалларига, шундай ҳаракатлар 1915-йилнинг бошларида Ургадаги Березницкийдиң балиқ санаатида ишловчи рабочийларнинг орасида бўлиб ўтади. Маҳаллий балиқчилар Березниңкийдиң уйин, шоланларин уайранлайди, лавкасин бузиб 57 сўмин, умумий 1 000 сўмлиқ ашиёларин олади. Ғәллеханасиндаги 2 бочка виносин (560 сўмлик) йўқ этип, умумий 2190 манатлық зиян келтиради, ал Березницкийдин ўзи бўлса қошип кетган².
Балиқ санаатшиларина қорши қаротилган ҳаракатлар 1916-йили Мойнақ, Урге, Тербенбес ва бошқа ерлерда да бўлиб ўтти. Бироқ та бул юқарида ойтилган балиқшиларнинг ҳаракатлари ҳали ониқ ташкилий характерге эга эмас эди.
Балиқ тағомлари
1917-йилларға дейин Жанубий Орал балиқчиларининг негизги озиқ-овқатлари балиқчилик, чарвочилик, деҳхончилик маҳсулатлоридан турадиган эди. Улар меҳноткаш аҳолининг йиллиқ озуқаси учун бирде етса, бирде етпейтуғун эди. Балиқчилар овланған балиқнинг, белгили бир бўлимин тоза ва кептирилган, қақланған турида овқатқа фойдаланса, калған қисмларин бошқа озиқ-овқатларға турақли турда олмаштириб ўтирган¹.
XIX асрдин, биринчияримидаги маълумоматларга қараганда, қорақалпоқлар балиқтан кўп пайдаланар, ўларнинг, айрим ерлерида истиҳмот қилиувчилари учун балиқ бош овқат бўлиб ҳисобланар эди.⁹⁷ Бу даврда истиҳмот қилган белгили қорақалпоқ шайири Кунхожа Ибрайым уғли ўзининг, «Жарымадым» деган қўшиғида былай дейди:
«Катта асым тыған шабақ,
Сап жегеним жекен табақ,
Таба алмадым бошқа тдмақ,
Бир жутымға жарымадым»²
Жанубий Орал балиқчилари балиқтан ҳар турли овқатни таярлай билган. Улар янги усланған балиқтан «Балиқ қарма», «Балиқ қувордақ», «Балиқ сорпа», ва т. б. ларни таёрлаган.
Балик карма барча балиқларнинг турларидан бола берар эди. Уны таярлач учун алдин балиқни ортип, ишин тазалаб, қазандаги муздек сувға салиб қайнатади. Балиқ шала пишган вақтта қазаннан чиқарилиб, тикенлеринен тозаланади. Оннан кейин қамир ийлениб, қазанға гуртик салинади. Пишгандан кейин гуртикти қазанда қолдириб, шурпа, балиқнинг кеспелари алоҳида идишларга чиқариб олинади. Кейин балиқнинг мойда кеспелари билан гуртикти қашиқ билан оралаштириб булғайди. Шулай этип, олдин балиқнинг шурпасин, кей­ин кеспесин, ўннан кейин қармасин ейди. Балиқ шўр­ва да шундай усыл билан пичирилар эди, бирақ унинг ишига гуртик солинбайди. Уни кўпинча нон билан қўчиб еген. Балиқ қувордақ кўпинча балиқнинг сазон, суўен, бекире усаған турларидан пичирилган. Олдин балиқ қувиришга қўлайли этилип, кеспеленип, дуз себеленип сиңирилар эди. Кейин у ёғга қуворилиб писириллар эди, буннан бошқа балиқчилар тузланиб кептирилган «қак-пашты» қуры сувға қайнотип гейде қозға кўмип та ейтуғын бўлган. Увулдириқ нон таёрлаш жудә кенг кўламда бўлди. У табода ямаса қазанда қалиқ этип пиширилар эди. Ал, ойирим фактда балиқчилар увулдириқни кунга кептирип, келиге туйип, ўннан кейин тари ямаса жугерига қўшип тартип, ун этип қазонға қотирма нон этип пиширип ейтугын бўлган. Шундай-ақ увулдириқни ун билан оралаштириб ёғға қувуриб, қуймақ ва ўннан бурак пиширадиган бўлган.
Жанубий Орал Россияға қўшилғаннан кейин рус баликчиларининг тасири натижасида маҳаллий, халқларнинг овқатларига ўзгаришлар кирди. Бурун балиқчи корақалпоқ ва қазахлор тузға пишган балиқнинг турларин «қом болиқ» деб емейтуғун бўлса, кейинирак тузға пиширилган исланған балиқнинг турлерин жеў учун фойдаланадиган бўлд¹и.
1917-йилдан кейинги даврда балиқчи колхозчиларнинг овқатлари сан ва сапо тамонидан бир қанша ўзгаришларга учрайди. Бироқта бул ўзгаришлар бирдан фойда бўлмады. Совет ҳокимиятининг дастлапки йилларида элимиздаги ғалла ҳосилининг кемислиги ва бошқа да умумий қийинчилиқлар балиқчиларнинг октябрь воқияларидан олдинги овқатларининг сақлоип қалишига тасир кўрсатди. Ҳозирги вақтлари олдинги миллий овқатларнинг юқаридаги ойтиб ўтилган турларининг кўпшилиги сақланиш билан бир қатарда балиқчиларнинг турмучида янги овқатларнинг турлери фойда бўлди. Баликтан котлет (балиқ, нан, пияз, бурч тўрттаси гўш чойнағиштан ўткарилип, кейин ёғға қувурилип пиширилади), пельмен (бекире балиқдон, 25-30 граммлик бўлакланган кеспеси кўмир ямаса сексеуил шоғына кабаб сияқли этип пиширилади), шундай-ақ ошға салиш, табода балиқни картофель билан ораластирип пишириш, газ плиткасининг духовкасида балиқни пиширип жеў усаған усуллар балиқчиларнинг турмучига кенгдан тарқолди.
Балиқчилар жамоотлик овқатланиш ўринларидан кенг фойдаланилди. Туман, балик заводлари билан колхозларнинг марказларида ошханалар ишлайди, ўнда туман меҳноткашлери тучки дам олишта ва иштан бош вақтлари келип овқатланади.