Иктисодиёт ишлаб чикаришни ташкил этиш

10.2. Поток чизиғи ва унинг элементлари. 
Ишлаб чиқаришда кўпинча поток услуби қўлланилади. Поток услуби бир қанча 
белгилар билан ҳарактерланади. Улардан асосийлари: 
1.
Ишлаб чиқариш жараѐнини операцияларга бўлиш.
2.
Ҳар бир операцияни алоҳида иш жойига, машинага бириктириш.
3.
Ҳамма операцияларнинг иш жойларида бир вақтда ва параллел бажариш.
4.
Бир операциядан бошқасига меҳнат предметларини тез кечикмай узатиш.
5.
Технологик жиҳозларни ишлаб чиқариш технологияси ҳаракати бўйича 
жойлаштириш, яъни тескари ҳаракат йўқ.
Ана шу белгиларнинг ишлаб чиқаришда намоѐн этилиши поток мавжудлигидан 
далолат беради. Ишлаб чиқариш потокининг асосий буғини поток чизиғи ҳисобланади. 
Поток чизиғи операцияларнинг кетма-кет бажарилиши тартибида занжирсимон 
жойлашган бир қанча ўзаро боғлик иш жойлари ва машиналардир. Поток чизиғида бош 
машина ѐки иш жойи ажратилади. Бош машина деганда унумдорлиги бутун поток 
чизиғи ишлаб чиқаришини белгилаб берадиган ва энг кўп майдонни эгаллайдиган, энг 

---

88 
кўп қийматга эга бўлган, ҳамда жараѐннинг энг оғир асосий операциясини бажарадиган 
машина тушунилади. Бош машина тушунчасида поток услубининг ҳисобланишнинг 
алоҳида методи мавжуд. Унда бош машина кўрсаткичлари асосида поток чизиғининг 
ҳамма параметрлари аниқланади. Оддий, мураккаб, бош ва ѐрдамчи поток чизиқлари 
мавжуд. Оддий чизиқларда бир операцияда бир иш жой ѐки машина банд. Мураккаб 
чизиқларда бир операция бир қанча машиналарда ѐки иш жойларида бажарилади. 
Потокнинг бош чизиғи бу хом-ашѐни тайѐр маҳсулотга айлантирувчи якунловчи иш 
жойи. Ёрдамчи чизиқларга жараѐннинг бошланғич якунловчи ишлаб чиқариш 
босқичлари кириши мумкин. Поток чизиқларида иш жойлари транспорт воситалар 
билан боғланади. Улар қуйидагича бўлиши мумкин: 
1.
Узлуксиз 
транспорт воситалар 
(конвейерлар, 
лентали, 
скребкали 
транспортерлар, шнеклар, нориялар).
2.
Даврий ҳаракат транспорт воситалари (автопогрузчиклар, электр ва қўл 
аравачалари).
3.
Ҳаракатга келмайдиган транспортлар (узиоқар трубалар).
4.
Пневмотранспорт.
Поток чизиқларининг элементлари бўлиб ишлаб чиқариш топшириғи ва ишлаб 
чиқариш ритми ҳисобланади.
1. Ишлаб чиқариш топшириғи. Ишлаб чиқариш топшириғи деганда вақт 
бирлиги ичида потокнинг қуйи бўғинларида (ѐрдамчи чизиқда) ишнинг тўхтовсиз олиб 
борилишини ѐки юқори бўғинга берилган ишлаб чиқариш ҳажмини (бош чизиқ ѐки 
бош машина) бажарилишини таъминлаш учун ишлов берилиши керак бўлган меҳнат 
предметлари миқдори тушунилади. Ёрдамчи чизиқлар учун ва поток операциялари 
учун ишлаб чиқариш топшириғи қуйидаги формула орқали топилади: 
Z = g 

a 
Z - ѐрдамчи чизиқ ѐки операциянинг (Z ) вақт бирлиги ичида ишлаб чиқариш 
топшириғи; 
q - мумкин бўлган ѐки белгиланган бош чизиқнинг ишлаб чиқариши; 
а - бош ва ѐрдамчи чизиқлар ѐки потокнинг бош машинаси ва бошқа иш 
жойларида ишлаб чиқариш ўртасидаги фарқни ифодаловчи коэффициент.
Ишлаб чиқариш топшириқлари ритми. Поток ритми ѐки поток чизиғи ритми 
операция ва машиналари, иш жойлари ритми мавжуд. Поток ритми деганда алоҳида 
маҳсулот ѐки маҳсулот партиялари ишлаб чиқариш ўртасидаги оралиқ вақт 
тушунилади.
Поток ритми режали даврдаги иш вақти фондининг товар ишлаб чиқариш 
дастурларига (N) бўлган нисбат билан аниқланади ѐки потокнинг бош чизиқлари 
унумдорлигига бўлиш билан аниқланади.
N
T
r

ѐки
ч
б
g
T
r
.


---

89 
Узлуксиз ишлаб чиқаришда Т календар иш вақтига тенг (соат, смена, сутка).
Узлукли ишлаб чиқаришда регламентли танаффуслар ҳисобга олиниши керак. 
Потокнинг ѐрдамчи чизиқлари ритми қуйидаги формула орқали аниқланади.
.
.
ч
е
Z
T
r

Операция ритми бу алоҳида маҳсулотларни иш жойларида ва машиналарда 
ишлов бериш ўртасидаги оралиқ вақт.