Ikkinchi jahon urushigacha bo‘lgan davrda sovet davlatida millatlararo munosabatlar

Kurs ishini o‘rganilish darajasi. Ushbu kurs ishini mazmun va mohiyatini bir qator o‘zbekiston tarixining yangi davriga oid darslik hamda monografiyalar tashkil etadi . Undan tashqari bu davr haqida ma’lumot olish uchun o‘zbekiston respublikasi prezidenti SHAVKAT MIROMONOVICH MIRZIYOYEV hamda o‘zbekiston respublikasi birinchi prezidenti Islom karimov asarlarini aytish lozim. Shuningdek 2000 yilda nashr etilgan M Jo‘rayev va boshqalar tomonidan yozilgan . O‘zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida,2010 yilda nashr etilgan R. Shamsutdinov va Sh. Karimov tomonidan yozilgan vatan tarixi 2017 yilda nashr etilgan Qamariddin Usmonov tomonidan yozilgan o‘zbekiston tarixi va yana shu kabi bir qator asarlarni aytish mumkin.
Kurs ishini metodologik asoslari. Ushbu kurs ishini metodologik asoslarini o‘zbekiston tarixi fanidan yozilgan ilmiy adabiyotlar hamda monografiyalar tashkil etadi .
Kurs ishini amaliyotga tatbiq etish. Ushbu kurs ishini umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘zbekiston tarixi fani darslarda tarix fani to‘garaklarida foydalanish mumkin.
KURS ISHINING TO’ZILISHI. Kurs ishi 2 bob 4 bo‘lim xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat

1 bob Ikkinchi jahon o’rushigacha bo‘lgan davrda sovet davlatida millatlararo munosabatlar
1.1Sovet davlati tashkil topgan vaqtda millatlararo munosabatlar
1917 yil 26 oktabr (8-noyabr) ko’pi Petrogradda Sovetlarning II Butun Rossiya sʼezdida Xalq Komissarlari kengashi, yaʼni xukumat to’zdi. Kengash tarkibida Millatlar ishlari xalq komissarligi taʼsis etildi. Davlatning milliy siyosati tamoyillarini amalga oshirishi lozim bo’lgan bu maxkama ko’p millatli Rossiya davlatining butun tarixi davomida birinchi marotaba to’zilgan bo’lib, uning vazifasi milliy munosabatlar soxasidagi muammolarni hal qilishdan iborat edi. Millatlar ishlari Xalq Komissarligi faoliyatining tarixi shu paytgacha yetarli yoritilmaganligi sababli sovet xokimiyatining ana shu to’zilmasiga batafsilroq tuxtalib o’tamiz. Mazko’r komissarlik hayʼati Milliy Komissarlar yig’lishidan iborat edi. Hayʼat majlisi haftasiga bir marotaba chaqirilar edi. Ushbu hayʼat komissarlikning rus tilidagi matbuot organini nashr qilishi kerak edi. Komissarlik tarkibida umumiy dekretlarni tayyorlash; tashviqot va targ’ibot; milliy komissarliklar bilan aloqa, chet ellar bilan aloqa; statistika bo’limlari; “Jizn naqionalnostey ” gazeta taxririyati taʼsis qilindi. “Milliy komissarliklar va qizil armiya ” masalasi yo’zasidan qabo’l qilingan rezolyuqiyada shunday deyilgan edi: “Musulmon komissari bu masalani shoshilinch tarzda xal etish istagini bildirgani uchun bu masala ... o’rtoq; Stalinning Musulmon komissarlari bilan birgalikda xal etishiga maxsus ravishda taqdim etiladi ³.
Millatlar ishlari komissarlik to’zilmasi mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga muvofiq ravishda shakllantirilar va o’zgartirilib to’rilar edi. Birinchi bosqichda Komissarlik G’arb xalqlari va frontlardagi ahvol bilan shug’ullandi. Ichki va tashqi aksilinqilob (kontrrevolyuqiya)ga qarshi ko’rash sharoitida komissarliklar va bo’limlar o’z xodimlarini Qizil Armiyaga yordam berish uchun frontning to’rli joylariga yuborib to’rdilar⁴.
Sovet hukumati millatlarning o’z taqdirini o’zi hal qilish huquqini eʼlon qilganligi sobiq rus imperiyasi tomonidan ezilgan xalqlar orasida ommaviy ko’tarinkilikni keltirib chiqardi. Butun mamlakat bo’ylab milliy konferensiyalar va sʼyezdlar o’tkazildi. Ularda ijtimoiy-siyosiy to’zilish dasto’rlarini muhokama qildilar. RSFSR hukumati millatlarning o’z taqdirini o’zi belgilash masalalarini hal etish uchun vakolatli delegaqiyalar sayladilar. Milliy masalalar bo’yicha xalq Komissarligi Rossiya Federaqiyasining xalqlari uchun milliy davlatchilikni barpo etish orasida maʼlum ishlarni olib bordi⁵.
1918-1919 yillarda sovet hokimiyatining butun kuchi ichki va tashqi aksilinqilobga qaratilgan bir paytda, buyuk davlatchilik shovinizmi sarqitlaridan xalos bo’lmagan ko’pgina davlat arboblari milliy siyosatga mensimay qaradilar. 1919 yilning oxirida partiya va hukumat organlarida Millatlar Ishlari Xalq Komissarligini tugatish to’grisidagi masala rasmiy va norasmiy tarzda ko’tarila boshladi. Ularning asosiy dalili — ayrim sohalarda Xalq Komissarligi davlat miqyosida xuddi shunday vazifalarni bajarayotgan boshqa muassasalar qilayotgan ish bilan shug’ullanishida edi. Bir qancha xalq komissarliklari to’zilmasi qayta tashkil etilganidan keyin “Milliy masalalar buyicha xalq Komissarligini tugatish kerak ” degan fikr ayniqsa mustahkamlandi. Natijada Millatlar ishlari Xalq Komissarligi millatlar orasida o’tkazayotgan ma’daniy-maʼrifiy ishlar Maorif xalq komissarligiga, ijtimoiy-siyosiy ishlar esa RKP(b) Markaziy qo’mitasi ho’zo’ridagi Milliy ozchiliklar bo’limiga olib berildi. Millatlar ishlari Xalq Komissarligi rahbariyati va vakillari yuqoridagi muassasalar milliy to’rmush muammolarining butun majmuasini qamrab olishga qodir emas, deb hisobladilar va o’z mahkamalarining tugatilishiga qarshilik qilishga o’rindilar.
Millatlar ishlari xalq Komissarligini tugatish to’grisidagi takliflar g’oyat qatʼiyat bilan qo’yilganligi sababli 1919 yil 12 dekabrda Komissarlik hayʼati o’z mahkamasining bundan buyongi faoliyati naqadar maqsadga muvofiq ekanligi to’grisidagi masalani muhokamaga qo’ydi. Butun Rossiya Markaziy ijroiya qo’mitasi Milliy masalalar bo’yicha Xalq Komissarligining holati haqida tegishli axborotni olgach, “Milliy masalalar buyicha Xalq Komissarligi”ni qayta tashkil etish dekret qabo’l qildi.
Millatlar Ishlari Xalq Komissarligi quyidagi asoslarda qayta tashkil etildi: RSFSR doirasidagi har bir millat komissarlikka mahalliy Kengashlardan yoki muxtor (avtonom) hukumat orqali rais va ikki aʼzodan iborat vakillik ajratadi. Vakilliklar tegishli bo’limlarga boshchilik qiladi, bu bo’limlarni o’z millati mehnatkashlarining ehtiyojiga muvofiq ravishda o’zgartiradi. Milliy vakilliklarning raislaridan iborat bo’lgan Millatlar Kengashi Milliy masalalar buyicha xalq Komissarligiga boshchilik qiladi. Kengashga komissar boshliq bo’ladi va uning ho’zo’rida besh kishilik hayʼat to’ziladi. Komissarlik xalqlarning o’zaro hamkorligini, ularning millat manfaatlarini taʼminlaydigan tadbirlarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi.
Mazko’r hujjatni rivojlantirish yo’zasidan Milliy masalalar buyicha xalq Komissarligining hayʼati 1920 yil 20 mayda qaror qabo’l qildi. Ushbu qarorga muvofiq o’zlarining muxtor hukumatlariga ega bo’lgan yoki uyushgan omma bo’lib yashaydigan millatlar uchun ilgari mavjud bo’lgan bo’limlar va komissarliklar o’rniga 18 ta bo’limlar to’zildi. RSFSR hududida o’zga milliy birliklar ichida ora- sira joylashgan millatlar (beloruslar, latishlar, polyaklar, finlar va boshqalar) uchun milliy ozchiliklar bo’limi tashkil etildi .
1920 yil iyun oyining boshlarida Milliy masalalar buyicha xalq Komissarligi eʼlon qilgan yo’riqnomada bunday deyilgan edi: Millatlar ishlari xalq komissarligiga vakilliklar yashash uchun milliy qo’rultoylar o’tkaziladi. Milliy ozchiliklarning vakillari ijrotchilar ho’zo’ridagi tegishli milliy kichik bo’limlar orasidan saylanadi .
1920 yil 19 maydagi Dekret aslida uning tashkiliy to’zilmasiga taalluqli edi. Bu hujjat Milliy masalalar bo’yicha xalq Komissarligining davlat boshqaruvi tizimidagi, milliy davlat so’rilishi sohasidagi mavqyeini aslo mustahkamlagani yo’q.
Krnuniy vakolatlarga ega bo’lmagan, moliyaviy ahvoli zaif bo’lgan mazko’r xalq komissarligi milliy muxtoriyatlarga taalluqli 75 masalalarni xal etishda boshqa idoralarga jiddiy taʼsir utkaza olmas edi.
Millatlar kengashi Milliy masalalar buyicha Xalq Komissarligining qonun chiqaruvchi organi edi. Unga xalq Komissari va unga besh kishidan iborat xayʼat boshchilik qilar edi⁶.
Millatlar kengashi Butun Rossiya Markaziy Ijroiya qo’mitasiga va Xalq Komissarlari kengashiga milliy muammolarga oid qonunlar va dekretlarning loyihalarini, biron-bir millat bilan bog’liq bo’lgan masalalar yo’zasidan rahbar organlarda ishlab chiqilgan yoki mavjud qonun hujjatlarini o’zgartirishga qaratilgan qarorlarining loyihalarini taqdim etar va ular o’z navbatida Millatlar kengashining majlislarida albatta ko’rib chiqilar edi. Kengash respublikalar, viloyatlar yoki ayrim milliy ozchiliklar xususida komissarliklar tomonidan qilinadigan barcha harakatlar yo’zasidan xulosalar berib to’rar, mintaqalarda milliy siyosatni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan farmoyishlar o’zgartirilganligi yoki yangi farmoyishlar chiqarilganligi haqida Xalq Komissarliklariga maʼlumot berib to’rar edi. Millatlar ishlari xalq Komissarligining vazifalari quyidagilardan iborat bo’lgan: milliy siyosat masalalariga oid hujjatlarning loyihalarini ishlab chiqadi va Butun Rossiya Ijrokumi va Xalq Komissarlari Kengashining taqdiriga xavola etadi.
To’rkiston vakolatxonasi RSFSR Markaziy ijrokumi ho’zo’rida taʼsis etilgan va harakat qilgan bo’lsada, ammo ma’daniyat sohasidagi siyosat bilan borliq bo’lgan masalalarni, odatda, RSFSR Milliy masalalar bo’yicha Xalq Komissarligi oldiga qo’yar edi.
1920 yil 19 mayda Butun Rossiya Markaziy Ijrotkumi Millatlar ishlari Xalq Komissarligini qayta to’zish haqida qaror qabo’l qildi. Shu qarorga binoan muxtor respublikalarning vakolatxonalari mazko’r komissarlik boshqaruviga o’tkazildi. Respublikalarda bu yangilik vakolatxonalarning maqomini pasaytirish deb tushunildi va ularni boshqa komissarlik qaramog’iga o’tkazishni paysalga soldilar. To’rkiston respublikasining vakolatxonasi bilan ham shunday bo’ldi. 1920 yil 16 noyabrda milliy ishlar bo’yicha Xalq Komissarligi Butun Rossiya Markaziy Ijroqumi Prezidiumiga shunday axborot berdi: “Milliy ishlar Xalq Komissarligi To’rkiston Markaziy ijroqumiga necha martalab mo’rojaat qilib Milliy ishlar Xalq Komissarligi ho’zo’rida To’rkiston vakolatxonasini tashkil etish uchun o’zining muxtor vakilini yuborishni so’radi, ammo bunga javob berilmadi. Komissarlik sizning nomingizdan To’rkiston Markaziy Ijroqumiga mo’rojaat qilib o’z vakilini yuborishni so’raydi ”.
Toshkentda Milliy Ishlar Xalq Komissarligining taklifi qo’llab-quvvatlandi. 1920 yil 5 dekabrda RKP(b) MK To’rk byo’rosi aʼzolarining yopiq kengashida “TASSR bilan RSFSRning o’zaro munosabatlari haqida ” gi masala muhokama qilinib, quyidagi qaror qabo’l etildi: “Milliy ishlar xalq komissarligi ho’zo’rida To’rkiston respublikasining vakolatxonasini tashkil etish zaro’r deb topilsin ... TASSR bilan Qirg’iziston respublikasining muvaqqat vakolatxonasi zaro’rligi tasdiqlansin, buning uchun markazkumlar o’zaro delegatlar yuborishsin.
RSFSR Markaziy ijroqumi va Xalq komissarlari kengashi qabo’l qiladigan qonunlar va me’yoriy hujjatlarni o’rganish, ularning To’rkistondagi o’ziga xos xususiyatlarga muvofiqligini tahlil etish vakolatxona faoliyatining eng muxim sohasi qilib belgilandi. Markaziy mahkamalar tomonidan ruslashtirish yo’lida yangi o’rinishlar bo’lishidan xavfsirab vakolatxona xalqlarning ma’daniy va maʼnaviy hayoti bilan bogliq bo’lgan yangi qonunlarni sinchiklab o’rganar edi.
1921 yilning bahorida To’rkiston ASSR vakolatxonasi o’z rahbariyatidan to’rk tilshunosligi muammolarini ilmiy ishlab chiqishni tashkil etish, bu muhim ishga atoqli rus to’rkologlarini jalb qilish topshirig’ini oldi. 1921 yil 31 may kuni RSFSR Milliy ishlar xalq komissarligi hayʼatiga xat kelib tushdi. Unda aytilishicha, aholisining “ adabiy tili xali tula-tukis ishlab chiqilmagan ’’muxtor respublikaning juda muxim vazifasi “ umumbashariy madaniyatga tezroq qo’shilish vositasi sifatida tub joy millatlarining tillarini ishlab chiqish ” choralarini ko’rishdan iborat edi. To’rkistonda buning uchun dastlabki qadamlar quyilgan bo’lib, markaz kam madaniyatli millatlarning tillarini ishlab chiqishning qatʼiy ilmiy usulini yaratishda ” tilshunos, sharqshunos olimlarning yordamiga tayanib To’rkiston ASSRning to’rkiy xalqlariga “yordam berish ” lozimligini qayd etdi. Muxtoriyatlarning xalqiga ilmiy yordamni tashkil etish — RSFSR Millatlar ishlari xalq komissarligidan mutaxassilar ishtirokida komissarlik ho’zo’rida alohida organ tashkil etish uchun komissiya taʼsis etish so’raldi” . 28 iyunda komissarlik hayʼati To’rkiston respublikasi vakolatxonasining raisi Kucherboyev va uning o’rinbosari Bo’ratov tayyorlagan “Tub joy xalqlarining tillarini ishlab chiqish haqida” gi tezislarini tinglab, asosan maʼqulladi. Broydo, Pavlovich, Kucherboyevdan iborat komissiyaga uni qushimcha ravishda ko’rib chiqish vazifasi topshirildi.
Shuni taʼkidlash eʼtiborga molikki, 20-yillarga oid baʼzi hujjatlarda milliy ozchilikni tashkil etuvchi tub joy xalqlariga va Yevropa xalqlariga bo’linar edi. Bu sohada chunonchi, malum bir vaqtdan keyin bo’lib o’tgan voqelikni eslatib o’tish mumkin bo’ladi. O’rta Osiyoda milliy—davlat chegaralanish o’tkazilgandan keyin O’zbekiston SSR Sovetlari Markaziy ijrokqumi, Milliy ozchiliklar bo’limining muvaqqat mudiri Kalonov tomonidan imzolangan va Samarqand shahar Komitetiga atalgan yo’riqnomada shunday so’zlar bor edi: "... Siz (chamasi, shaxar komitetining raisi nazarda tutiladi) shuni yodda tutishingiz kerakki, milliy ozchiliklar ham tub joyliklar, yevropaliklarga bo’linadi, O’rta Osiyo mahalliy yaxudiylari tub joyli milliy ozchiliklar jumlasiga kiradi⁷ .
To’rkiston ASSR, shuningdek Buxoro va Xorazm respublikalarida to’rli-tuman xalq vakillari birgalikda yashab, ular orasida yirik etnoslar ham, kam sonli elatlar va milliy go’ruhlar ham bor edi. Sovet hokimiyatining millatlar o’z taqdirini o’zi belgilashi va erkin rivojlanishi to’g’risida eʼlon qilgan shiorlari xalqlarning milliy o’zligini tanish ongini oshirib yuborib, ularning ozodlikka erishish va bilim olish ishtiyoqini kuchaytirgan bir paytda, milliy ozchiliklarning o’lka hokimiyati bilan ham, shuningdek yirik tub joy etnoslari bilan o’zaro munosabatlari sohasida to’rli muammolar kelib chiqishi ham mumkin. Shu munosabat bilan oktabr to’ntarishidan keyingi dastlabki yillardayoq To’rkiston Millatlar ishlari Xalq komissarligi va uning doirasida milliy ozchiliklar bo'limi to’zilganligi ijobiy ahamiyatga ega bo’lganligi yuqorida ham taʼkidlab o’tildi. To’rkiston Millatlar ishlari Xalq komissarligi va uning bo’limlari milliy ozchilikning ahvolini muntazam o’rganib bordi.
Chiqadigan axborot maʼlumotnomalarida shu ishlar o’z aksini topib, u yoki bu kam sonli milliy guruhlar hayot faoliyatining to’rli sohalari yorqlandi. Oktabr to’ntarishidan keyingi dastlabki yillarda va 20-yillarning boshlarida nashr etilgan “ Jizn naqionalnostey ” gazetasi bu ishda muhim rol o’ynadi. Masalan, “To’rkistonlik armanlar ”2, “To’rkistonlik ukrainlar”3, “To’rkiston respublikasida nemis aholisining axvol va sharxi” 4 va shu kabi maqolalarda milliy ozchiliklarning hayoti va muammolari to’rrisida bir qator maʼlumotlar berildi. Mazkur maqolalarning mazmunidan etnik mayda millatlarning o’ziga xos milliy muammolari haqidagina emas, ayni vaqtda ularning o’lkadagi joylashish geografiyasi to’g’risida, ular qaysi yo’llar bilan To’rkistonga kelib qolganliklari alohida tasavvur olish mumkin edi. Masalan, ukrainlarning To’rkiston o’lkasiga kuchib kelishining asosiy sababi Ukraina aholisining zichligi va boshqa sabablarga ko’ra kam yerli dehqonlar qulay yerlarni qidirib bu yerga kelib qolganligidan iborat. Armanlarning bu yerda kuchib kelishi uchun to’rli sabablar tilga olinadi, shu sabablarning eng muhimlaridan biri savdo orqali boylik orttirishga intilish edi, ular orasida Qorabog’, Zangizo’r va Jibraidda yerlaridan mahrum bo’lgan ko’pgina kishilar, chaysov savdosidan o’zlarining bevosita mashg’ulotiga o’tish uchun To’rkistonga kelgan bir talay hunarmandlar bor edi. Usha yillarda eʼlon qilingan maqolalarda ayrim milliy ozchiliklarning bu yerga kelib qanday o’rnashganliklari va ularning mashg’ulotlari hikoya qilinadi. Chunonchi armanlar dastavval Mare, Toshkent, Qo’qon va Andijonda bo’lib yashab, asosan savdo-sotiq bilan shug’ullangan bo’lsalar, ukrainlar Sirdaryo viloyatida, qisman Farg’onada joylashib g’allachilik bilan shug’ullanganlar, ukrain ishchilari esa Samarkand va Toshkentda makon topganlar.
Turkiston Millatlar ishlari komissarligining hujjatlarida nemis aholisi Toshkent va Mare uyezdlarida joylashganligidan darak beradi. Nemislarning asosiy mashg’uloti g’allakorlik bo’lgan. Komissarlikning axborotida o’lkada yashovchi baʼzi oz sonli millatlar haqida tasavvur beradi. Chunonchi 20- yillarning boshlarida bu yerda 500 ming ukrain yashaganligi, ammo bu raqam unchalik aniq emasligi aytiladi, armanlar 80- 100 ming kishi , ocharchilik bo’lib turgan Volga buyidan kuchib kelgan nemislar 635 ming kishi, polyaklar 4500 kishi, deb ko’rsatiladi.