|
2-§. O 'zb e k isto n — R e sp u b lik a s h a k lid a g i d a v l a t
K o n stitu tsiy a n in g 1-moddasida “O 'z b e k is to n - s u v eren demo
k ratik resp u b lik a” deb q o n u n iy m u s ta h k a m l a b qo'yilishi mamlaka-
tim izni respublika sh aklid ag i davlat ek anlig in i ko'rsatadi.
U m u m a n d u n yo d ag i b arch a m a m la k a tla r, b o sh q aru v shak-
liga ko'ra, ikki tu r d a bo'ladi, y a ’ni a y rim m a m la k a tla r monarxiya
bosh q aruv id a, a y rim m a m la k a tla r respublika b o s h q a ru v shak-
lida mavjud. Boshqaruvning qaysi shaklini tanlash, shu asosda ya-
shash m a m la k a tla r x a lq la rin in g xohish-irodasiga bog'liq. Davlat
b o s h q a r u v in in g respublika shakli m o n a rx iy a g a n isb atan keyinroq
v uju d g a k elgan bo'lib, ko'pincha m o n a rx iy a b o sh q aru v shakli xalq
xohish-irodasiga to'g'ri kelm ay qolgan, taraq q iy o tga to'sqinlik qil-
g an p ay tlard a respublika sh ak lig a o'zgartiriladi. M a s a la n , Fran-
siya, E ron, Italiya avval m o n a rx iy a davlati b o'lgan bo'lsa, hozir
respublikadir. Bu deg an i b o s h q a r u v n in g m onarxiya shakli yomon
(salbiy), respublika shakli yax sh i (ijobiy) deg an xulosani keltirib
c h iqarm aslig i kerak. Chunki, sh u n d a y m o n arx iy a davlatlari borki,
m a sa la n , Angliya, Yaponiya, Gollandiya, Shvetsiya va hokazolar,
u lard ag i dem o k ra tiy a respublika dav latlaridan kam em as.
M a m la k a tn i m o n arxiy a yoki respublika shaklidagi boshqaruv
deb h iso b lash ga e n g birinchi va aso siy sabab, davlat boshlig'ining
qanday yo'l bilan lavozimga kelishidir. M o narx iy a davlatlarida
m onarx-davlat boshlig'i um rb o d g a avloddan-avlodga o'tish asosida
lavozim ga kelsa, respublika shaklidagi davlatlarda davlat bosh lig ‘i
faqat saylov orqali va m a ’lum m u d d a tg a lavozimni egallaydi. Say-
lov har xil bo'lishi m u m k in , p rezidentlar ayrim m a m lak atlard a
u m u m x a lq tom onidan, ayrim m a m la k a tla rd a p arlam ent tom o
nidan, ayrim m a m lak a tla rd a m a x s u s tashkil qilinadigan organlar
to m o nid an saylanadi.
P rezid en tni m onarxdan farqi u say lag an xalq, o rg an oldida
m a s ’uliyatli bo'ladi.
76
www.ziyouz.com kutubxonasi
Davlat bo sh q aruv shaklida davlat boshlig'ining lavozimga
kelishi usulidan tashqari, boshqa hokimiyat o rganlarining tashkil
etilishi, shakllantirilishi va faoliyati shakllari, hokimiyat tuzilma-
larining bir-biri bilan munosabati o‘z xususiyatlariga ega. Ya’ni,
ularga respublika yoki monarxiya shakli ta ’sir qiladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi o‘z taraqqiyotini respublika boshqa
ruv shaklida ko'rdi va respublika boshqaruv shaklini konstitutsi
yada m u sta h k am lad i.
Bu degani 0 ‘zbekistonda davlat boshlig'i Prezident bo'lib, u ma’Ium
muddatga, respublika fuqarolari tomonidan umumiy, to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri,
teng saylov huquqi asosida, yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylanadi.
Respublika boshqaruv shaklining bir necha turlari mavjud,
ayrim m anb alard a u n in g ikki t u n 1, ayrim manbalarda uch tu ri
2
ko'rsatiladi.
H aqiqatan ham, hozirgi davlatchilik tajribasida respublika-
ning uch turi prezidentlik respublikasi, parlam entar respublika,
respublikaning aralash shakli (yarim prezidentlik) uchrab turibdi.
Prezidentlik respublikasida prezident fuqarolar tomonidan say
lanadi. P re z id e n tn in g yakka o‘zi parlament ishtirokisiz hukumatni
shakllantiradi (ayrim paytlarda hukumatni ham o‘zi boshqaradi),
h u k um at faqat prezident oldida hisob beradi, parlament hukum atga
ishonchsizlik votum i bildira olmaydi, prezident parlamentni tarqat-
ish huquqiga ega bo'lmaydi, hukum at a ’zolari bir vaqtning o'zida
parlam ent a ’zolari bo'la olmaydi. Bunga AQSh, Meksika davlatla-
rini misol qilish mumkin.
P a rla m e n ta r respublikalarda prezident parlament tomonidan
saylanadi. P arlam en t saylovlarida en g ko'p ovoz olgan partiya rah-
bari h u k u m a t boshlig'i lavozimini egallaydi va hukum atni tuzadi.
Parlam ent h u k u m a t faoliyati ustidan to'liq nazorat qiladi. H u k u
m atga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish mumkin. Bunday
holda h u k u m a t to'g'ridan-to'g'ri iste’foga chiqadi. Prezident huku
mat taklifiga ko'ra parlamentni tarqatib yuborishi mumkin. Huku-
rQ a ra n g : Tadjixanov U. va boshqalar. 0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy
huquqi. D arslik. — Т.: Sharq, 2001. 240-bet.
2 Qarang: Баглай M.B.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
