Ikki ovozli xor asarlarini aranjirovka qilish. Reja: I. Kirish: II. Asosiy qism

IKKI OVOZLI XOR ASARLARINI ARANJIROVKA QILISH.

REJA:

I.KIRISH:

II.ASOSIY QISM:

1. Xor kollektivi ikki ovozli ashulalarning murakkab formalari

2. Ikki ovozli ashula aytish ko‘nikmalari

3. xorda ko‘p ovozlilikda kuylash

4. Xorda asarni yoddan ijro etish usuli

II. XULOSA

IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH:

Xor kollektivi ikki ovozli ashulalarning murakkab formalari bilan tanishgach va ko‘p ovozli qo‘shiq aytishning ma’lum xor-vokal malakalariga ega bo‘lgach, asta-sekin uncha murakkab bo‘lmagan ikki-uch tovushlilikka o‘tish imkoni yaratiladi. Ish jarayonida xonandalarni uch-to‘rt ovozli ashulalardagi garmonik sadolarni (akkordlarni) eshitishga o‘rgatib boriladi. Keyinchalik ko‘p ovozli ashulalarni muzika asboblari jo‘rligisiz (a-kapella) aytish hamda uning chiroyli va ta’sirchan yangrashini sezish qobiliyati ri-vojlantiriladi.

Ikki ovozli ashula aytish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun (yengil xalq qo‘shiqlarini) «a-kapella» uslubida kuylash yaxshi natija beradi.

Demak, xorda ko‘p ovozli qo‘shiq aytish ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun avval oddiy ikki, so‘ng to‘liq ikki ovozli qo‘shiqlar, oddiy uch ovozli, keyin to‘liq uch ovozli qo‘shiqlar va shu tar-tibda to‘rt, besh ovozli qo‘shiqlar o‘rgatiladi.

Umuman, ko‘p ovozli asarlar ustida ishlashning xilma-xil uslublari bor. Ba’zilar qo‘shiq o‘rgatishni ikkinchi ovozdan boshlashni tavsiya qiladilar. Lekin asarning asosiy kuyini yaxshi sezmasdan ikkinchi ovozni o‘rganish qiyin va noto‘g‘ri. Shuning uchun ham, ikki ovozli qo‘shiq o‘rgatishda, birinchi ovozlar bilan boshlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda har ikki xor partiyasi qo‘shilib, soprano va tenor partiyalariga birinchi ovoz, alt va bas partiyalariga ikkinchi ovoz o‘rgatiladi (S—T, A—B).

Ikkinchi ovozlar qo‘shiqning asosiy kuyini yaxshi anglab olganlaridan so‘ng, o‘z (ikkinchi ovozni) partiyalarini o‘rganish ancha yengil bo‘ladi. Keyinchalik ikki ovozli, ya’ni ikkinchi ovozlar ancha murakkab bo‘lgan qo‘shiq o‘rgatishga o‘tiladi. Bu davrda har bir partiya o‘rgatilayotganda xonandalarni ikkinchi ovoz kuyi bilan ham tanishtirib boriladi. Shuningdek, ijro davomida jo‘rsiz kuylash-ga hamda toza intonatsiya, ansambl birligiga va xor ohangining boshqa elementlariga e’tiborni kuchaytirib borish yo‘llari o‘rgatiladi.

Shunday qilib, xorda ko‘p ovozlilikda kuylash avval ikki ovozlik ashulalardan boshlanib, to‘liq to‘rt ovozli (undan ham ko‘p) asarlarga o‘tiladi. Buning eng muhim shartlaridan biri, havaskorlik xorining nota bilan kuylay olishiga, umuman, muzika savodiga bog‘liq.

Ko‘p ovozlilikda kuylash mahoratiga ega bo‘lish havaskorlik xori a’zolarini muzika san’atining ajoyib namunalari bilan tanishtira boradi va ular ko‘p ovozli xor muzikasi go‘zalligini tushunish, qadrlash va sevishga o‘rganadilar.

Ko‘rik deganda, mashg‘ulotlarning eng oxirgisi, ya’ni eng muhimi tushuniladi.

Odatda, ko‘rik (general) mashg‘ulot konsertdan bir kun oldin o‘tkaziladi. Uni konsert kuni, xususan, konsertdan bir-ikki soat oldin o‘tkazilmaydi, chunki bunday hollarda ovoz toliqadi, natijada konsert yomon o‘tadi. Ba’zida ko‘rik (general) mashg‘ulot ikki marta (ikki-uch kun oralig‘ida) o‘tkazilishi ham mumkin. Ko‘rikdan so‘ng xonandalarning yaxshi dam olishi konsertning muvaffaqiyatli o‘tishini ta’minlaydi.

Asar konsert repertuariga kiritilgandan so‘ng ham, uning ustida ishlash jarayoni aslo tugamaydi.

Aksincha, konsertdan konsertga xonandalarning ijrochilik mahorati oshib, asar ijrosi «yetila boradi», sayqal topadi.

Konsertdan oldin dirijyor o‘zini va xonandalarni psixologik tayyorlashi («sozlashi») kerak, bu konsertning muvaffaqiyatli o‘tishi omillaridan biri hisoblanadi.

Xorda asarni yoddan ijro etish usuli ham mavjud. Bu progressiv usulda xonandalar dirijyorning ishoralarini yaqqol ko‘radilar va aniq bajaradilar. Eslab qolish qiyin bo‘lgan siklik-polifonik asarlar nota bilan ijro qilinadi. Shuningdek, havaskorlik xorlari tomonidan ayrim mukammal xor asarlari yod bo‘lmaguncha, nota bilan ijro qilinishi mumkin.

Boshlang‘ich formadagi havaskorlik xorlari nota bilan kuylash ko‘nikmalarini hali yaxshi egallamaganliklari sababli, asar o‘rganish va uning ijrosi notasiz, muzikaviy eshitish qobiliyati orqali (sluxdan) bo‘lishi mumkin. Umuman programmani yoddan ijro qilishi maqsadga muvofiq.

Havaskorlik xorlari o‘zlarining konsert programmalari bilan kishilarning muzika madaniyatini oshiradi, ularning badiiy-estetik ehtiyojlarini qondiradi, havaskor xonandalar sahna madaniyatini egallab, ijro tajribalari boyib boradi.

Xorning barcha konsert-chiqishlari tarbiyaviy ahamiyatga ega. Har bir konsert-chiqish esa, ma’lum maqsadni o‘z oldiga qo‘yadi. Xor ijrochiligi tajribasida konsert berishning quyidagi formalari uchraydi:

— Buyuk sanalarga bag‘ishlangan (Oktabr inqilobi, V. I. Lenin tug‘ilgan kun, 8 mart — Xalqaro xotin-qizlar kuni, Sovet Armiyasi kuni va hokazo) konsertlar:

— uchrashuv konsertlari;

— tematik konsertlar (konsert-suhbat va konsert-leksiyalar);

— badiiy havaskorlik festivallari, ko‘rik va konkurslarda chiqish;

— ashula bayramlarida qatnashish;

— adabiy-badiiy montajlarda qatnashish;

— hisobot konsertlari (ma’lum davrdan so‘ng keng programmada ijodiy hisobot konserti beriladi).

Havaskorlik xorining mana shunday konsertlar bilan chiqishi, ashula bayramlarida faol qatnashishi ijodiy faoliyatining ravnaqi uchun katta ahamiyatga ega. Bunday chiqishlarda kollektiv o‘ziga xos sinovlardan o‘tadi va badiiy barkamollik yo‘lida chiniqa boradi.

Klub havaskorlik xori «solo» (yakka) konsertlar berishdan tashqari, umumiy konsertlarda ham qatnashadi. Bunday umumiy-qo‘shma konsertlarda xor kollektivi bir-ikki asar bilan konsertning ochilishida, yopilishida ishtirok etadi.

Xor kollektivi ochiq havoda mustaqil konsertlar berganda, sahnani radiolashtirish yo‘lidan foydalanishi lozim.

Rahbar konsert o‘tadigan zalning akustik xususiyatlarini bilishi, konsertdan oldin qisqa mashg‘ulot o‘tkazib, xorni zal akustikasiga moslashtirishi, sahnada xorning turish o‘rnini, sahnaga qaysi tomondan kirish va chiqib ketish, turish holati (necha qator bo‘lib), xor kiyimini oldindan bilishi, kollektiv bilan kelishib olishi maqsadga muvofiqdir.

Shuningdek, xor rahbari har bir konsert-chiqishning qachon va kimlar uchun o‘tishiga qarab, programma tuzadi, xor uchun forma tanlaydi va sahnada skameykalar bo‘lishi kabi tashkiliy masalalarni hal qiladi.

Har bir konsertga chiqishdan oldin yuqoridagi masalalarni oldindan hal qilish, puxta tayyorgarlik (bir-ikki kun oldin programma ustida ishlash) ko‘rishi kerak. Xonandalarni konsertga juda erta chaqirib qo‘yish ularni charchatadi va ijro sifati buziladi.

Navbatdagi konsert programmasini yaxshi repetitsiya qilish va xorni psixologik tomondan ham tayyorlash (sahnada tutish va h. k.) kerak.

Tinglovchilarni charchatib qo‘ymaslik uchun konsert programmasini har xil xarakterli asarlardan (tematik va siklik konsertlardan tashqari) tuziladi. Shuningdek, programmani tuzishda asarlarning uzviy bog‘liqligi, ma’lum mazmunga ega bo‘lishini ham hisobga olish kerak. Programma oddiy asarlardan (konsert tematikasiga qarab) boshlanib, sekin-asta o‘zining kulminatsion nuqtasiga chiqishi va tugashi lozim.

Tomoshabinlar iltimosiga binoan, birorta asar qayta ijro qilinishi lozim bo‘lib qolsa, kichikroq bo‘lsa, boshdan oxirigacha to‘liq, agar katta bo‘lsa, oxiridan (yoki o‘rta qismidan) ma’lum bir bo‘lagi (kupleti) ijro qilinadi.

Konsertning muvaffaqiyatli o‘tishi rahbarning konsertni ko‘tarinki ruhda (yuksak zmotsionallikda) o‘tkaza bilishiga, uning iste’dodiga bog‘liq. U muzika obraziga kirib, xorchilarni ham shu obrazda ruhlantirishi va asarning mazmunini ochib berishda interpretator bo‘lishi, xor bilan birga, asar obrazini yaratishi kerak.

Asar yuqori saviyada ijro qilinsa, uni eshituvchi auditoriya va havaskor ijrochilarga badiiy ta’siri kuchli bo‘ladi. Asar talqinida dirijyorning roli katta. U konsertning boshlanishidan to oxirigacha ko‘tarinkilikdagi ijroni batafsil kuzatib borishi shart. Har bir konsert-chiqishdan so‘ng, albatta, konsertning qanday o‘tganligi, undagi kamchilik va yutuqlar xonandalar ishtirokida muhokama qilinadi. Tajribasiz xonandalarning konsert vaqtida ansambldan chiqishi, detonatsiya va distonatsiya qilishi (nota talaffuzining pasayishi yoki ko‘tarilishi), dirijyorning noaniq ishorasi va boshqa hollar uchrasa ular ko‘rib chiqiladi.

O‘smirlar ovoziga xos xususiyatlarni muvaffaqiyatli shakllantirish uchun xor va vokal malakalarini shakllantirishning professional yo‘l-yo‘riqlariga bevosita murojaat qilishga to‘g‘ri keladi.

Vokal malakalarini shakllantirishning muhim yo‘li bu kuylash uchun olinadigan nafasni to‘g‘ri olishdan boshlanadi. O‘quvchilar odatda kuylash uchun yelkalarini va ko‘krak qafasini yuqori ko‘tarib, nafas olishni to‘g‘ri yo‘l deb hisoblaydilar. Shuningdek, ular olingan nafasni tez chiqarib yuboradilar va qolgan nafas orqali zo‘riqib kuylashga odatlangan bo‘ladilar.

Musiqa o‘qituvchisining birinchi navbatdagi vazifasi kuylash uchun olinadigan nafasni o‘quvchilarning to‘g‘ri olishlariga odatlantirishdan iborat bo‘ladi.

To‘g‘ri nafas olish uchun quyidagi shartlarga amal qilish lozim bo‘ladi:

1. Nafasni olayotganda yelkani ko‘tarmaslikka odatlanish.

2. Nafasni faqat burun orqali emas, balki qisman og‘iz orqali ham olish.

3. Nafasni xaddan tashqari, tiqilib qoladigan darajada ko‘p olmaslik.

4. Nafasni musiqa frazasiga mo‘ljallab ola bilish.

5. Nafas asosan qorin bo‘shlig‘iga olish.

6. Nafasni to‘xtata olish.

7. Olingan nafasni rasamatli, tejamli sarflay olish.

8. Nafasni sinfdoshlari bilan birday ola bilish va uni birday sarflay boshlash.

Olingan nafasni to‘g‘ri sarflash uchun o‘quvchilar kuylanadigan frazani hisobga olishlari lozim bo‘ladi. Nafas ovoz pardalarini erkin tebratib, og‘iz komi tomonga yo‘naltiriladi. Nafasni tomoqda qisib bo‘g‘in ovoz hosil qilishdan saqlanish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.

Nafasni kuylash uchun yo‘naltirishning muhim jihati bu og‘iz komida kuylanadigan so‘zlarni shakllantira olishga bog‘liq bo‘ladi. Og‘iz komida tishlar, lablar, til tangli orqali unli va undoshlarni to‘g‘ri talaffuz qilish jarayoni ham kuylashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda ovoz hosil qilishda muhim bo‘lgan quyidagi jihatlarga e’tiborni qaratish tavsiya etiladi:

1. Unlilarni cho‘zib kuylash, ovoz hosil qilishning muhim tomoni ekanligini bilish.

2. Undoshlar qisqa va keskin talaffuz qilishda.

3. So‘zlarni og‘iz komida aylantirib to‘g‘ri shakllantira olish.

4. Nafasni tovush parvozini ta’minlash holda erkin parvoz qildirishga odatlanish va hokazo.

V-VII sinf o‘quvchilarining kuylash malakalarini rivojlantirishda musiqa darsiga xos faoliyat turlaridan biri bo‘lgan jamoa bo‘lib qo‘shiq kuylash muhim o‘rin tutadi. Jamoali kuylash jarayonida barcha o‘quvchilar birdan kuylash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa o‘quvchilarga olam jahon zavq bag‘ishlaydi. Barcha sinfdoshlari bilan birgalikda hamjihat bo‘lib kuylaganlarida o‘quvchilar bu birlashishda qanchalik katta kuch borligini chuqur his qiladilar. Zero, xor jamoasida qo‘shiq kuylash barcha yoshdagi kishilar uchun ham zavq bag‘ishlay oladi. Afsuski, kattalar bunday baxtni his qilish baxtidan benasib bo‘lib qoladilar. Chunki, kattalarni birlashtiruvchi xor jamoalari bizning xalqimiz uchun odat bo‘lmagan. Xususan, ko‘pchilikni birlashtiruvchi pensionerlar xori yoki katta yoshdagi kishilar xori deyarlik uchramaydi. Vaholanki, yevropalik qariyalardan tuzilgan xorlarda keksalar ham cheksiz zavq-shavq bilan kuylaydilar va o‘zlarining yolg‘iz ekanliklarini his qiladilar.

O‘smir yoshdagi bolalar uchun xorda kuylash nihoyatda zavqli va unda o‘quvchilar boshqa o‘quv predmetlaridagi charchoqni sezmay qoladilar. Ayni paytda shuni alohida ta’kidlash lozimki, musiqa darslarida bolalarning vaqtini boshqa faoliyat turlari bilan ko‘proq mashg‘ul bo‘lish hollari ham uchraydi. Bu esa o‘quvchilar jamoa bo‘lib kuylashdek zavq bera olmaydi.

Shuningdek, xorda kuylaganda o‘quvchilarga xordan tashqari ko‘p tanbex berish, ularni kuylashdan to‘xtataverish ham ularni ranjitib qo‘yadilar. Sinfdagi barcha o‘quvchilar ham birday kuylash qobiliyatiga ega emasliklarini his qilgan holda ular tomonidan yo‘l quyiladigan ayrim kamchiliklardan norozi bo‘laverish ham yaramaydi.

Xorga xos bir qator muhim elementlar mavjudki, bu spetsifik xususiyatlarga amal qilish o‘quvchilarning kuylash malakalariga professionalizmlik kirita oladi.

Professor P.Chesnokovning ta’biri bilan aytganda xorda agar uch muhim element bo‘lmasa, bunday tomonni xor deb atash noto‘g‘ri bo‘ladi.

Bulardan biri - bu xorning sozidir. Soz - bu kuylash jarayonida uchraydigan barcha interval va akkordlarning to‘g‘ri talaffuz qilinishidan iboratdir. Musiqa nazariyasidan ma’lumki - intervallar tovushlari birin-ketin keladigan melodik intervallar va bir paytda talaffuz qilinadigan garmonik intervallardan iborat bo‘ladi.

O‘zbek musiqiy bisotiga oid ko‘plab materiallar asosan melodik tarzdagi intervallar qo‘shilmasidan tashkil topgan, xususan folklor qo‘shiqlari, marosim qo‘shiqlari, turli xalq an’analarida kuylanadigan qo‘shiqlar ham xatto xalqimizning nodir asarlari bo‘lgan og‘zaki an’anadagi yirik sikllardan tashkil topgan maqomlar ham asosan melodik tarzdagi intervallardan iboratdir.

Barcha insonlar singari bolalar ovozi ham har doim birday qo‘shilavermaydi. Ko‘pincha bu o‘quvchilarning kayfiyatiga, salomatligiga va o‘quvchiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham ma’lum bir notani kuylaganlarida birisi sezilar-sezilmas darajada pastroq, ba’zisi balandroq va ba’zisi barqaror kuylaydilar. Bunda talaffuzlar majmuisi tabiiy soz deyiladi. Fortepianoda ma’lum agarda jaranglaydigan notaga ega pasaytirishga ham, yuqorilatishga ham moyillik ko‘rsatmaydi. Shuning uchun ham bu cholg‘u asbobining sozini tekkis soz deb yuritiladi.

Bolalar ovozi ham kattalar singari tabiiy sozga ega bo‘lganligi uchun intervallar talaffuzida ba’zi kamchiliklar mavjud bo‘ladi.

Ko‘p yillik tajribaga ega bo‘lgan xor mutaxassislari intervallarni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun ayrim intonatsion xususiyatlardan foydalanish zarurligini isbotlaganlar.

Kuylash jarayonida intervallarni bu qonun-qoidalarga amal qilgan holda ularning aniq talaffuziga erishish mumkin bo‘lishini isbotlashgan.

Melodik intervallarni to‘g‘ri kuylash uchun ularning bosqichlarini quyidagicha kuylash tavsiya etiladi:

1. Barcha sof intervallar sof-1, sof-4, sof-kvinta va sof-oktavalarning har ikki bosqichini (ya’ni pastga va yuqoriga notalarini) barqaror kuylash lozim.

2. Barcha kichik intervallar kichik-2, kichik-3, kichik-6, kichik-7 intervallarning 1-bosqichi barqaror, ikkinchi bosqichi esa pasaytirish, ya’ni past tomonga intiltirib kuylanadi.

3. Barcha katta intervallar katta-2, katta-3, katta-6 va katta-7 intervallarining 1-bosqichi barqaror va 2-bosqichlari esa yuqorilatish yo‘li bilan kuylanadi.

Major va minor gammalari ham asosan yuqoridagi qonun-qoidalardan kelib chiqqan holda kuylanadi.

Xorga xos muhim elementlardan biri bu ansambl bo‘lib, u fransuz tilidan olingan va barcha xor qatnashchilarining birgalikda, hamjihat kuylashlarini taqozo etadi.

Ansambllar vokal ijrochilari uchun quyidagicha tarkibdan iborat bo‘lishi mumkin:

1 kishi ijrosi «solo» deyiladi.

2 kishilik ansambl «duet» deyiladi.

3 kishilik ansambl «trio» deyiladi.

4 kishilik ansambl «kvartet» deyiladi.

5 kishilik ansambl «kvintet» deyiladi.

6 kishilik ansambl «sekotet» deyiladi.

7 kishilik ansambl «septet» deyiladi.

8 kishilik ansambl «oktet» deyiladi.

Bulardan eng ko‘p uchraydigan duet, kvartet va kvintet ansambllari hisoblanadi.

Ammo shuni alohida ta’kidlash lozimki, ansambllarning tub mazmuniga yetmaslik natijasida ayrim xatoliklarga yo‘l qo‘yiladi. Bu ayniqsa kvartet yoki kvintet haqida so‘z yuritilganda sodir bo‘ladi.

Ko‘rik-tanlovlarda ayrim maktab rahbarlari to‘rt kishi ijrosidagi har qanday qo‘shiqni bu kvartet deb bahslashadilar. Vaholanki, to‘rt kishi ijrosidagi qo‘shiq bir yoki ikki ovozli vokal ansambli bo‘lib chiqadi.

To‘rt kishi qo‘shiq kuylaganlarida, agar ular qo‘shiqning ayrim joylarini to‘rt ovozlik qilib kuylasalargina u kvartet bo‘ladi.

Shuningdek, kvartet qilib kuylaganida ham u boshdan oxiriga qadar to‘rt ovozlik bo‘lib kuylashavermaydi. Ba’zan akkordlar bir ovozlik, ba’zan ikki ovozli, ba’zan uch ovozli, faqat ayrim qatorlarni to‘rt ovoz qilib kuylashlari mumkin. Ana shu to‘rt ovozga bo‘linish joyini hisobga olgan holda uni kvartet deb atash odat bo‘lib qolgan.

Xorga xos ansambllar xususiy va umumiy bo‘lishi mumkin. Ikki, uch ovozlik xorlarda har bitta ovozdagi xonandalarning o‘zaro bir-birlariga mos ravishda kuylashlari bu xususan ansambl deb ataladi.

Ikki yoki uch ovozlik xorlardagi barcha partiyalarning birgalikda bir-birlarini mos kuylashlari umumiy ansambl hisoblanadi.

Professor YE.Cheyenekov xorga xos yangi mexanik va badiiy organik ansambllar ham mavjudligi haqida fikr bildiradi.

Mexanik ansambl quyidagi xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘ladi:

1. Har bir xor partiyasida xonandalar soni teng bo‘lishi kerak.

2. Har bir xor partiyasidagi xonandalarning ovoz bo‘yog‘i bir xil bo‘lishi kerak.

3. Xorda kuylovchi xonandalarning ovoz sifati va savollari bir xil bo‘lishi lozim.

Bundan tashqari mexanik ansamblga xor dirijyorining saviya va mahorat mos keladigan bo‘lsa, bunday ansambl badiiy organik ansambl deb ataladi.

Xorga xos uchinchi muhim element bu nyuanslar, dinamik tuslar bo‘lib, unga amal qilish xorni badiiy jihatda barkamol bo‘lishini ta’minlaydi.

Bu elementlar PP, P, MP, MF, FF, krishendo, dimenuendo hamda sfortsando bo‘lib, u kuy va qo‘shiqqa ruh bera olish bilan ahamiyatlidir.

Yuqoridagi holatlarni hisobga olib kuylash xorning mukammal bo‘lishida va xonandalarning kuylash malakalarini o‘stirishda muhim ahamiyat kasb etadi.

O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida ishlab chiqilgan Davlat ta’lim standarti barcha fanlar qatori musiqiy fanlarni o‘qitishga ham ma’lum talablar qo‘ydi. Davlat ta’lim standarti talablari asosida, avvalo ta’lim tizimining asosiy bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan umumta’lim maktablarida o‘qitiladigan “Musiqa madaniyati” darslari uchun maxsus na’munaviy o‘quv dasturi ishlab chiqildi va hayotga tadbiq qilindi. Hozirgi davrda musiqiy fanlarni o‘qitish yuzasidan ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlari uchun Davlat ta’lim standartlari va na’munaviy o‘quv dasturlari ishlab chiqilgan. Lekin, “Musiqa madaniyati” darslarini standart talablari va na’munaviy o‘quv dasturlari asosida o‘tish yo‘lida bir qancha muammolar to‘planib qoldiki, bu muammolarni oqilona hal qilish hamda ishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun birgina musiqa fani o‘qituvchisining imkoniyati yetmaydi. Avvalo shuni aytish kerakki, “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonunda barcha fanlarning uzluksiz ta’lim tizimi bosqichlari (maktabgacha ta’lim, umumta’lim, o‘rta maxsus ta’lim, oliy ta’lim va oliy ta’limdan so‘nggi ta’lim) da o‘z yo‘nalishlari bo‘yicha muntazam va uzluksiz ravishda o‘qitilishi ko‘zda tutilgan. Bu esa, “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun talablariga to‘g‘ri keladi va bir qator muammolar tug‘dirmoqda. Muammolarning birinchisi shundan iboratki, har bir bola yashash va ta’lim olish jarayonida qandaydir fanga yoki sohaga qiziqa boradi. Shu jumladan, maktabgacha tarbiya muassasalari hamda umumta’lim maktablarida o‘qitiladigan musiqa mashg‘ulotlari va darslari, bolalarning ma’lum qismini ushbu sohaga qiziqtiradi. Ularda kelgusi hayotlarida musiqa ilmiy va ijodiyoti sohasi mutaxassisi bo‘lish ishtiyoqini hosil qiladi. Shunday ekan bolalarni o‘z qiziqishlariga ko‘ra tanlash, rag‘batlantirish va kelgusida shu sohada bilimlarini oshirishlari uchun kerakli shart-sharoit yaratish lozim.

Musiqa janrlari ichida eng “demokratik va ommaviy xususiyatga” ega bo‘lgan tur — bu xor san’atidir. U kishilarimizning kundalik hayoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularni g‘oyaviy-estetik jihatdan tarbiyalaydi.

Mashhur musiqa nazariyotchisi, faylasuf, bastakor va musiqa madaniyati shakllanish davrining asoschilaridan biri B. Asafyev fikricha, xor san’ati musiqani tushuna bilish vositasidir.

Xor san’ati ommani «estetik ruhda tarbiyalash bilan birga, kishilarni xalq qo‘shiqlari ijodiyoti durdonalari, o‘zbek, rus va chet el klassik vokal-xor asarlari namunalari bilan tanishtiradi, ularning ma’naviy dunyosini boyitadi.

Xor san’ati ommani musiqaviy tarbiyalashda kishilarni loqayd eshituvchi emas, balki faol qatnashchilarga aylantiradi. Ba’zi bir ijtimoiy kuzatishlarga qaraganda, havaskorlik xor kollektivlarida astoydil qatnashgan kishilar hayotda ham, ishlab chiqarishda ham serg‘ayrat bo‘ladilar. Xor shunday bir san’atki, unda adabiy va musiqiy ijodiyot o‘zaro uyg‘unlashib, yaxlit badiiy obraz yaratiladi. Bu san’at doimo xalq qo‘shiqchilik ijodiyoti bilan bog‘liq bo‘lib, xususan, o‘zbek , rus va ayrim boshqa qardosh xalqlar milliy musiqa madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynab kelgan. Xor san’ati ijodiy rivojlandi, u ko‘p millatli xarakterga ega bo‘ldi..

O‘tmishda professional xor ijrochiligiga ega bo‘lmagan qator qardosh respublikalarda yangi xor san’ati o‘ziga xos yo‘llar bilan shakllana bordi. Mazkur xalqlar o‘zlarining milliy an’analariga tayangan holda musiqa madaniyatlarini yarata boshladilar. Bu muhim ishni amalga oshirishda ilg‘or rus musiqa madaniyati va xor ijrochilik tajribasi ham katta rol o‘ynadi.

Tarix o‘tmishida xalqlar hayotida sodir bo‘lgan ijtimoiy o‘zgarishlar bilan birga, musiqa olamida ham, xususan, xor san’atida ham yangi yo‘nalishlar paydo bo‘ldi.

Shunday qilib, xor san’ati keng tarqalgan va ko‘p turlarga ega bo‘lgan janr.Ta’kidlaganimizdek, umumestetik tarbiyaning muhim tomonlaridan biri, musiqiy tarbiya hisoblanib, xor san’ati esa musiqa madaniyatining tarkibiy va eng xalqchil qismini tashkil qiladi.

Xor san’ati madaniy hayotimizda keng o‘rinni tutgan, inson shaxsiyatini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadigan san’at turidir. Xor musiqa tarbiyasi esa, nafosat tarbiyasining asosiy va murakkab qirralaridan biridir, u atrofdagi go‘zal narsalarni to‘g‘ri idrok etishga va qadrlashga o‘rgatadi. O‘quvchilarga nafosatli tarbiya berishda umumta’lim maktablaridagi, musiqa madaniyati darslarini ahamiyati katta. O‘quvchilar nafosat hissini, san’at sirlarini tushunishni va qadrlashni, san’atdan bahramand bo‘lishni, avvalo maktablarda o‘rganadilar. Nafosat didini shakllantirish uchun esa, musiqa madaniyati darslari bilan bir qatorda sinfdan tashqari musiqa tarbiyasini ahamiyati katta. Chunki, sinfdan tashqari musiqa tarbiyasining ommaviy va to‘garak shakllarida bolalar yalpi tarzda jalb etiladi. Zotan, xor musiqa tarbiyasi sozanda yoki xonandani emas, eng avvalo insonni tarbiyalaydi O‘sib kelayotgan yosh avlodni musiqa, go‘zallik olamiga olib kiradi. Chunki, musiqa inson hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega va ahloqiy-nafosat tarbiyasining muhim vositasidir. Inson musiqa bilan ona allasi orqali tanishib, umrbod musiqadan zavq topadi. Musiqadan ozuqa olish uchun esa, inson yuksak madaniyatli, sof qalb egasi, go‘zallikni xis eta oladigan bo‘lishi kerak. Olimlardan birlari: «Odam shaxs bo‘lishi uchun, u ruhiy tomonidan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i kerak» - degan edi.

Dirijyor asarni har tomonlama o‘rganib bo‘lgach, o‘zining tuzgan ish rejasi asosida uni xonandalarga o‘rgatishga kirishadi. Asar ustida olib boriladigan ishning asosiy qismi asarni xorga o‘rgatish jarayonida bajariladi va xor ishining asosini ham shu asarni o‘rganish protsessi tashkil qiladi. Chunki asarni o‘rganish bilan birga, xorda vokal-xor ishlari olib boriladi.. Xonandalarga qo‘shiq o‘rgatish paytida ular yaxshi muzika namunalari bilan tanishadilar. Ularning muzikaviy ongi, madaniyati, didi o‘saveradi. Ijro malakalari osha boradi, vokal ko‘nikmalari shakllana boradi. Xonandalarning melodik va garmonik eshitish, hamohang (ansambl) bo‘lib kuylash va notani tez o‘qish va to‘g‘ri intonatsiya qilish qobiliyati takomillasha boradi.

Xorga asar o‘rgatishning turli usul va metodlari ijrochilik tajribasida ma’lum. Oddiy qilib aytganda, asar, avvalo texnik tomondan o‘rganiladi. Keyin uning badiiy ijrosi (sayqallash) ustida ish olib boriladi. Umuman, asarni o‘rganishdan oldin uni eshittirish ham muhim rol o‘ynaydi.

Shunday qilib, asar o‘rgatish jarayonini shartli ravishda uch qismga bo‘lish mumkin:

— asarni xonandalarga eshittirish;

— o‘rgatish;

— mustahkamlash va badiiy ifodali qilib aytishga o‘rgatish ishlarini tugallash.

Asarni xonandalarga eshittirishdan oldin uning mualliflari (so‘z va musiqa) haqida va asar mazmuni to‘g‘risida tushuncha berish lozim. Ijrochilarni asar bilan tanishtirishda ularga asarning asosiy mazmunini tushuntirish kifoya. Shundan so‘ng asarning badiiy, ta’sirchan ijrosi eshittiriladi.

Dirijyor shuni esda tutishi kerakki, asarni xonandalarga ta-nishtirishida ijro yaxshi bo‘lmasa, zng yaxshi yozilgan qo‘shiq ham xor qatnashchilarida yaxshi taassurot qoldirmasligi va ularda asarga nisbatan qiziqish uyg‘otmasligi mumkin.

Asar, albatta, ma’lum bo‘laklarga bo‘lingan holda o‘rgatiladi. Ma’lumki, ko‘pchilik hollarda qo‘shiqlar shaklan ikki qismdan iborat bo‘ladi. Qo‘shiqning kirish qismi — daromad va ikkinchi qismi naqoratni tashkil qiladi. O‘z navbatida, har ikkala qismi ham jumlalarga bo‘linadi. Qo‘shiqni mana shu frazalarga bo‘lib o‘rgatiladi. Qo‘shiq har bir xor partiyasiga alohida o‘rgatilib, keyin birgalikda kuylanadi.

Aytganimizdek, boshda asar texnik tomondan, ya’ni uning adabiy teksti, ritmik tuzilishi o‘rganiladi va solfedjio qilinadi.

Asar texnik tomondan o‘rganilayotgan davrda xonandalarning taktdagi hissalarni dirijyorlik (taktirovaniye) qilib borishi yaxshi foyda beradi. Buning uchun ular dirijyorlik shakllarini (sxemalarni) bilishlari kerak.

O‘rgatiladigan asar shaklan har xil (bir, ikki, uch, to‘rt va h. k.) qismlarda bo‘lishi mumkin. Lekin ularni xorga o‘rgatish metodn yuqorida qayd qi-linganidek bo‘ladi.

Asar o‘rganishni asarning melodik-intonatsion tuzilishiga qarab , har xil ovozdan boshlash mumkin. Masalan, ancha tajribaga ega bo‘lgan xorlar uchun avval birinchi ovozni (asosiy kuyni) eshitish va o‘rganishdan boshlash qolgan ovozlarni o‘rganishga birmuncha qulaylik tug‘diradi. Chunki tajribali xonandalar asosiy kuyni anglamay, o‘z partiyalaridagi kuyni hamohanglikda ayta olmaydilar. Ular uchun asosiy kuyni eshitib, o‘z kuylarini aytishi partiyalarni bir-biriga moslashtiradi, shunda partiyalar bir butunlikda yangraydi. Asosiy kuy xonandalarga kuylash, eshitish va nazorat qilib borish imkonini beradi. Aksincha, tajribasizlik xorlarda avval asosiy (yuqoridagi) kuy birinchi ovozda o‘rgatilsa, uni boshqa ovozdagi xonandalar ham eshitib, o‘z partiyalaridagi kuyni aytishda adashishlari mumkin. Shuning uchun har bir asarni o‘rgatishda uning melodik-intonatsion tuzilishiga qarab ish tutish maqsadga muvofiqdir.

Asarni xor partiyalari bilan alohida o‘rganishning o‘z afzalliklari bor. Birinchidan, kuyni xonandalar tez va aniq o‘rganadilar. Ikkinchidan esa, alohida partiyada xonandalar ovozining bir tekisligiga, yaxshi ansamblga, sozga, to‘g‘ri va aniq so‘z talaffuziga erishish mumkin.

Qo‘shiq o‘rgatishni boshlashda xor rahbari avval qo‘shiqning o‘rgatiladigan qismini bir-ikki marta chalib (yoki ovozi bilan aytib) eshittiradi. Qo‘shiq bo‘lakchasining kuyi bir oz esda qolgach, shu jumla so‘zi bilan past ovozda ayta boshlash kerak.

Aytganimizdek, yangi ibora oldingisi bilan qo‘shib yuborilishi lozim. Aks holda iboralar alohida o‘rganilib, ular orasida bog‘lanish bo‘lmaydi va asarni bir butun tasavvur qilish qiyin bo‘ladi. Shuning uchun ham qo‘shiq bir butun, lekin jumlalarga bo‘lib o‘rgatiladi. Umuman, bir jumla puxta o‘zlashtirilmay, ikkinchisiga o‘tmaslik kerak, ammo agar kuyini o‘zlashtirish juda qiyin jumla uchrasa, asarning davomini o‘rganaverish lozim va xonandalar ma’lum bir epizod yoki muzikaviy gap bilan tanishtirilgach, oldingi jumla kuyini yana qaytarilsa, uni o‘zlashtirish birmuncha yengil bo‘ladi. Urgatish davomida rahbar tekstning aniq talaffuzini, ritmlarini, tovush xarakterini, to‘g‘ri nafas olishni ko‘rsatib va takrorlatib turishi kerak.

Shuningdek, murakkab jumlani tinmay qaytaravermasdan, balki ijrodagi ayrim xatolarni aniqlashi va shunga mos mashqlardan foydalanish mumkin. Talaffuzdagi ayrim nuqsonlarni keyingi mashg‘ulotlarda yo‘qotib borish kerak. Masalan, eslab qolish qiyin interval («sakrashlar») uchrasa, o‘sha interval tovushlarini yukoridan pastga yoki pastdan yuqoriga qarab solfedjio qilish va alohida takrorlash yo‘li bilan eslab qolish mumkin. B. Umidjonov qayta ishlagan o‘zbek xalq qo‘shig‘i «Qora soch» asari bunga misol bo‘la oladi .

Asar texnik jihatdan o‘rganilgandan so‘ng xor rahbar boshchiligida uning badiiy ijrosi ustida ishlashga kirishadi. Bunda asarning badiiy g‘oyasini ochish, obrazlari, xarakteri va ijro uslubi (stil) ustida ish olib boriladi. Har bir kichik yoki katta muzika jumlasi ma’lum notalar yig‘indisidan iborat. Shu kichik-kichik muzika bo‘lakchalari ritm va talaffuz jihatdan xonandalarga tanishligini hisobga olib, uni jumlalash, ya’ni har bir kichik muzika bo‘lakchalarini ijro qilishga o‘tiladi. Muzikaviy iboralar boshlanish, yuqori (avj) va oxirgi qismlardan iboratligi uchun ularning so‘z va muzika, logik urg‘ularini bilib ijro qilinadi. Har bir muzikaviy jumla o‘rtasida ovoz sal kuchayib, oxiri esa yumshoqroq ijro qilinishi darkor. Ovozni kuchaytirish (o‘rta qismda) va kuchsizlantirish (oxirida) natijasida ifodali ijroga erishiladi. Har bir muzika bo‘lakchasini bir maromda (tovush kuchida) kuylamay (agar fakturada avtor tomonidan bir xil nyuans belgisi qo‘yilgan bo‘lsa ham), balki nyuanslardan foydalanish va ifodali ijroga erishish lozim. Asarni jumlalarga ajrata olish (bo‘laklarga bo‘la olish) katta mahoratdir.

Xor asarining badiiy mazmunini ochish uchun uning to‘g‘ri ijro tempini topa olish alohida o‘rin tutadi. Chunki asar kompozitor tafakkuriga binoan, ma’lum temp «chegara»sida ijro qilinmasa, uning asl ma’nosi eshituvchilarga tushunarli bo‘lmaydi. Masalan, M. Burhonovning «Lenin partiyasiga oda», A. Xolminovning «Lenin haqida qo‘shiq» asari kabi tantanavor va B. Umidjonovning «Go‘zal» (jo‘rsiz xor) kabi lirik xarakterli asarlarining ijro tempi bir oz tezlashtirilsa, asar xarakteri buziladi. Tantanavor ruh-dagi asarda tantanavorlik, lirik asarda esa mayinlik yo‘qoladi.

Asardagi dinamik tuslarning aniq bajarilishi, poetik tekstning emotsional va aniq talaffuzi uning badiiy ta’sirchanligini oshiradi.

Asar o‘rganilgach, unga sayqal («vpevaniye») berish davri bosh-lanadi va xor asarning asl ma’nosiga tushungan holda, uni ijro qila boshlaydi.

Shunday qilib, asar texnik, badiiy tomondan mukammal o‘rganilib va sayqal berilgach, general mashg‘ulotlarga o‘tish mumkin.

General repetitsiyadan so‘ng xor konsertga chiqishi mumkin. Shuni ham aytish kerakki, asar xonandalar ongiga singib yetmasdan va ijro hamohang sadoga ega bo‘lmay turib, uni tomoshabinga havola qilib bo‘lmaydi.

Ijrochilar dirijyorning har bir harakati-yu nozik imo-ishoralariga rioya qilib, asarni bexato-benuqson ijro etishlari va shu jarayonda asarning badiiy obrazlarini ta’sirchan ifodalay olishlari zarur. Ana shundagina dirijyor bilan xor kollektivi o‘rtasida ijodiy yakdillik yuzaga keladi va asar ijrosi tinglovchiga ham, tomoshabinga ham manzur bo‘ladi.

General mashg‘ulot ko‘pincha konsertga chiqishdan oldin bir marta, ba’zida esa, ikki va hatto uch marta o‘tkazilishi ham mumkin.

San’at – bu insonga xos shunday faoliyat turiki, uning vositasida bir inson o‘z boshidan kechirayotgan hissiyotlarni tashqi belgilar orqali boshqalarga yetkazadi, ular yesa bu hissiyotni o‘z qalblariga ko‘chiradilar.

Xor, ya’ni jamoa deb maxsus tashkil qilingan, vokal-xor texnikasiga, badiiy-ifoda vositalariga ega bo‘lgan va shu vositalar orqali ijro qilinadigan asarning mazmunini eshituvchilarga yetkazib bera oladigan ijrochilarni atash mumkin. Xorga musiqa qobiliyati bor, ya’ni musiqaviy xotiraga, eshitish qobiliyatiga, ritmga va shirali ovozga ega bo‘lgan kishilar qabul qilinadi.

Xorga qo‘shiq aytishga moyil va qo‘shiq aytish qobiliyatiga, qaysi partiyaga mansubligi, ma’lum ovoz balandligi (diapazoniga), yoqimli, chiroyli tembrga, ovoz kuchliligi, ovoz barqarorligi, ovoz chidamliligi kabi sifatlarni o‘zida mujassamlashtirgan kishilar tanlanadi. Shuningdek, ijrochilarning intonatsiyaning tozaligi (sluxi), musiqiy xotirasi, nutqi (so‘z talaffuzi), ritmni sezish qobiliyati, musiqiyligi, notani o‘qiy olish (solfedjio) kabi muhim tomonlarini tekshirib ko‘rish foydali va maqsadga muvofiqdir. Ovozlar tembri xarakteriga qarab joylashtirilgandan so‘ng vokal-xor malakalarini o‘stirish uchun muntazam ravishda o‘quv-tarbiya ishlari olib borilishi lozim.

Xorda olib boriladigan vokal ishlarining asosiy maqsadi ijrochilarda to‘g‘ri kuylash malakalarini o‘stirishdan iboratdir. Vokal ishlariga:

- xorning muhim elementlari ustida ishlash (hamohanglikka, yaxshi sozga, so‘z talaffuziga, badiiy ifoda vositalariga erishish);

- to‘g‘ri nafas olish, vokal tovush barpo qilish va uni shakllantirish.

Vokal-xor texnikasiga, asosan, nafas, tovush hosil qilish, uni cho‘zish, dinamika, intonatsiya va diksiya malakalari kiradi. Xor ijrochilari yaxshi vokal texnikaga ega bo‘lmasa, u xorning ijrosida na uyg‘unlik (ansambl), na tiniq soz, na aniq talaffuz va badiiy ifoda bo‘ladi. Shuning uchun xorda har doim vokal-xor texnikasini rivojlantirish va ularni takomillashtirib borish zarur. Chunki xorda yaxshi ansamblga, sozga, dinamik mustahkamlikka, diksiyaga va tembr bo‘yoqlariga erishishda vokal “fundament” mustahkam bo‘lishi kerak.

Yaxshi tembrli ovoz badiiy ijro vositalaridan biri ekan, ovoz sifatini yaxshilash ustida ko‘proq ishlash lozim. Ovozni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish qiyin protsess hisoblanib, ovoz apparatining to‘g‘ri holatda bo‘lishi va ovoz chiqarishi, ovozni cho‘zib tura olishi, nafas tayanchiga erishish kabi muhim jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Xorda ovozning “ochiq” bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Yarim yopiq (“niqobdor”) ovozda kuylash asosan, akademik ijro uslubiga mansubdir. Bu ko‘nikmani o‘zlashtirish uchun yuqori tanglay maksimal ko‘tarilib, tovush yarim yopiq holda og‘iz bo‘shlig‘idan chiqishini va bunda artikulyatsiya apparati (og‘iz, lab, tish, til, tanglay) ham ishtirok etishini yaxshi tushunish kerak. Xor rahbari esa, xonandalarga bu jarayonni amalda ko‘rsatib berishi lozim bo‘ladi.

Xorda so‘z va musiqa bir-biri bilan bog‘liq ekan, har ikkalasi ustida jiddiy ish olib boriladi. So‘zning aniq va to‘g‘ri talaffuzi ovozning intonatsiyasiga, sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Mashhur qo‘shiqchi F.I.Shalyapin “yaxshi aytilgan so‘z – uning yarim kuylanganidir”, degan edi.

Xor ijrosining asosiy badiiy-ifoda vositalariga – asarning g‘oyaviy mazmunini ochib berish hisoblanadi. Agar xor ijrochilari yaxshi intonatsiyaga va sozga, ansamblga va so‘z talaffuziga, vokal-xor texnikasiga ega bo‘lsa-yu, uning ijrosi badiiy ifodaga ega bo‘lmasa unda ijro qilinayotgan asarning g‘oyaviy-badiiy mazmuni tinglovchilarga yetib bormaydi. Ijroda badiiy ifoda tinglovchilar qalbini hayajonga soladi, ma’naviy oziq beradi hamda asar muammolarini tasavvur etishga ko‘maklashadi.

Xorda yaxshi sozga, sof intonatsiyaga va ansamblga erishishdan qat’iy nazar, unda nyuanslar, dinamika va jumlalash kabi ijro vositalari yetishmasa, uning ijrosi jonli, emotsional, qiziqarli bo‘lmaydi.xorda olib boriladigan barcha ishlar badiiy-ifodali ijri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi zarur.

Ijodiy muhit rahbar va xor jamoasining hamkorligida yaratiladi. Ijodiy ishni, intizomni yo‘lga qo‘yishda, oldinga qo‘yilgan maqsadga erishishda xor rahbari, dirijyorning mustahkam irodasi va talabchanligi muhim rol o‘ynaydi. Musiqachilar jonsiz jismda ijro etsa va uning ijrolari cholg‘uning sifati hamda o‘zlarining mahoratlariga bog‘liq bo‘lsa, dirijyor ko‘plab bir-biridan farq qiluvchi insonlar bilan ishlaydi. U o‘z oldida turgan xor ijrochilarini bir jamoada to‘plab, ularni shunday birlashtirishi kerakki, bu jamoa uning boshqaruvida xuddi yaxshi sozlangan musiqa cholg‘usidek yangrashi lozim. U jamoa ijrochilarining xarakterlarini bilishi, ular bilan munosabatga kirishganda individual yo‘l tutishi, oldinga qo‘yilgan vazifalarni bajarishda hammaga bir xil talab qo‘yish maqsadga muvofiqdir.