Ikki ovozli xor asarlarini aranjirovka qilish. Reja: I. Kirish: II. Asosiy qism

2.2 Xor asarlari ustida ishlash va ko’p ovozlikka o’tish

Asar ustida ishlash jarayoni asosan uch bosqichdan iborat bo‘ladi:

— dirijyorning asarni mustaqil o‘rganishi va xor bilan ishlashga tayyorgarlik ko‘rishi;

— asarni xorga o‘rgatish;

— konsertlarda ijro qilish.

Asar ustida ishlash dirijyor va kollektivning butun ijodiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Asarni har tomonlama tahlil qilish, uni kollektivga o‘rgatish va hatto uni konsertda ijro qilish jarayoni ham asar ustida ishlashga kiradi. Chunki ijro pashida ham (boshlang‘ich davrlarda) asar ustida ish olib boriladi.

O‘rganilgan asar darhol ko‘ngildagidek jarangga ega bo‘lavermaydi. Repetitsiya va konsertlarda asarning har bir ijrosi uni sayqallab boradi. Akkordlar sadosi, partiyalarning hamohangligi yaxshilana boradi. Ijrochilar esa tinglovchilarga asarning asl ma’nosini yetkazib berish uchun ijro mahoratlarini orttira bora-dilar.

Xor rahbari biron-bir asarni xorga o‘rgatishdan avval shu asarni har tomonlama tahlil qilishi, puxta o‘rganishi va yodlab olishi lozim. O‘rganish bosqichida asarni:

— umumiy tahlil;

— musiqiy-nazariy tahlil;

— vokal-xor masalalari bo‘yicha tahlil qilishi kerak. Umumiy tahlil chog‘ida asar va kompozitor (shuningdek, tekst avtori) haqida ma’lumotlar to‘planadi, asar yaratilgan davrga, kompozitorning ijodiga oid materiallar bilan tanishiladi. Kompozitorning musiqiy tafakkuri va uning ijodidagi xarakterli tomonlari aniqlanadi. Asarni o‘rganish uning badiiy g‘oyasini aniqlash va asarning mazmuniga tushunib yetishdan boshlanadi. Shundan keyin asar g‘oyasini ochish uchun qanday badiiy ifodali vositalardan foydalanilganligi aniqlanadi. Asardagi poetik tekstning mazmuni aniqlangach, uning muzikaga mos kelishi yoki kelmasligi aniqlanadi.

Shundan so‘ng asar musikiy-nazariy tomondan tahlil qilinadi. Bunda asarning qaysi muzika shaklida yozilganligi, yozilish uslubi (sklad pisma) va faktura yozuvi, lad va tonligi, muzikaviy tematikasi, ritm va o‘lchovi, ijro sur’ati (temp) plani, kuyi va garmoniyasi, dinamik tuslari va boshqalar aniqlanadi.

Keyingi bosqich — vokal-xor tahlili. Bunda xorning turi va ko‘rinishi (ayollar, erkaklar yoki aralash, I—II—III—IV va hokazo ovozli xorlar), xordagi soz va intonatsiya, ansambl, ovoz partiyalari, ularning diapazonlari, tessiturasi, nafas, so‘z talaffuzi, uchraydigan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo‘llari aniqlanadi.

Rahbar asarni fortepyanoda (yoki boshqa muzika asbobida) chalishi, xor partiyalarini, interval va akkordlarni o‘rganishi, har bir ovoz partiyasi kuyini ifodali ayta olishi kerak. Bu hol asarni xorga o‘rgatish jarayonini tezlashtiradi. U asarni vokal-intonatsiya, nazariy va boshqa tomonlardan puxta o‘zlashtirgach, shu asar-ni dirijyorlik qilish texnikasi ustida ham ish olib borishi, kerakli texnik usullarni o‘rganib olishi shart.

Shuni aytish kerakki, asar dirijyor tomonidan puxta o‘zlashtirilmasa, o‘rgatish davrida u ko‘p qiyinchiliklarga duchor bo‘ladi.

Agar asarning orkestr jo‘rligida ijro etilishi nazarda tutilsa, orkestr partiturasi bilan ham tanishish kerak. Dirijyor asarni to‘liq o‘rganib bo‘lgach, nafas olish yo‘llari va joylari (sezuralar), badiiy ijro planini belgilaydi, nota materiali — partitura va xor partiyalari tayyorlaydi va asarni xorga o‘rgatish ish plani tuzadi. Ish planida mashg‘ulotlar qanday tartibda o‘tishi va ularning mazmuni batafsil beriladi. Shuningdek, o‘rgatiladigan asarning fakturasidagi ba’zi ritmik xususiyatlar, xorning tayyorgarlik darajasi, vaqti kabi ishning texnik, tashkiliy tomonlari (nota tekstining to‘g‘riligi, konsertmeyster kerak yoki kerakmasligi) hisobga olinadi.

Shuningdek, ish planida asarni ma’lum bo‘laklarga bo‘lish, o‘zlashtirish qiyinroq bo‘lgan jumlalarni aniqlash, bu qiyinchiliklarni bartaraf qilish yo‘llarini topish, asarning musiqaviy shaklini aniqlash, nafas olish joylarini belgilash va hokazolar aks ettiriladi.


Boshlang‘ich sinflarda musiqa darsini tashkil etish orqali o‘quvchilarda estetik tarbiyani shakllantirishda eng avvalo qo‘shiqdan, kuydan zavq olishni o‘rgatish muhimdir. O‘qituvchi ularga dars berishda, o‘quvchilarda estetik tarbiyani uyg‘otishda quyidagi vazifalarni bajarishi lozim:

bolalarda musiqani sevish, unga havas va qiziqish uyg‘otish;

vokal-xor malakalari hamda qo‘shiq kuylashning boshlang‘ich saboqlarini berib borish;

o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish;

nutq madaniyatiga rioya etish;

o‘quvchilarning badiiy didlarini tarbiyalash (kiyinish madaniyati, gavdani tik tutish holatlari).

XULOSA

Ushbu vazifalarni amalga oshirish birinchi sinfdan boshlab, toki yuqori sinfgacha sistemali ravishda davom etib boradi. Musiqa madaniyati o‘quv dasturiga kiritilgan ashulalar ham o‘quvchilarning yoshi va qiziqishi, mazmunan rang-barangligi, qiziqarli ohangdorligi bilan estetik madaniyatni yuksaltirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Unda, ayniqsa ona Vatan, go‘zal tabiatni ifodalovchi, yil fasllari, qushlar va hayvonot olami haqidagi lirik raqs hazil-mutoyiba xarakteridagi ko‘plab qo‘shiqlar o‘quvchi yoshlarning estetik zavqini oshiribi borishga, tarbiyaviy-madaniy vazifalarni uddalashga va ashula aytishda zaruriy malakalar hosil qilishga yordam beradi.Tabiat va yil fasllari haqidagi qo‘shiqlarni o‘rganish va ijro etish o‘quchilarda o‘ziga xos katta taassurot qoldiradi, ularda tabiat go‘zalligiga bo‘lgan ijobiy munosabatlarini shakllantirib boradi. Qo‘shiqlarda ifoda etilgan tabiatning go‘zalligi, o‘ziga xos husn chiroyi yil fasllarining takrorlanmas xususiyatlarini idrok etish va his qilish, maqsadga muvofiq uyushtirib boriladigan qisqa va qiziqarli suhbatlar, savol-javoblar hamda tabiatni bevosita kuzatishlar jarayonida amalga oshiriladi.Musiqa va estetik madaniyatning paydo bo‘lishi hamda shakllanib borishida tinglanayotgan har bir asarni o‘quvchilar tomonidan to‘la o‘zlashtirib olinishiga bog‘liq. Shunda o‘quvchi o‘qituvchi tomonidan berilayotgan saboq va tarbiya ko‘nikmasini o‘zida to‘la mujassamlashtiradi. Ma’lumki, musiqiy tarbiya jamiyat hayotining muhim qismidir. U inson ruhiyatiga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lib, ularning his-tuyg‘ularini o‘ziga xos badiiy tilda ifoda etadi. Bir so‘z bilan aytganda aynan folklor san’ati orqali inson hayotni o‘rganadi, tasavvuri kengayadi,qadimiy urf-odatlar va milliy an’analarimizga sodiq bo‘lishni o‘zida shakllantiradi, shu bilan birga estetik rivoj topadi. O‘zbek folklorini o‘rganish orqali yoshlar xalqona milliy ko‘rinishni o‘zlarida ifodalaydi,erkin, mustaqil fikrlashga ega bo‘ladilar. Shu bois,folklor san’ati ularda nafosat hissiyotlarini ham tarbiyalab, ularning ma’naviy, g‘oyaviy hamda axloqiy dunyosini har tomonlama takomillashtirib, oliyjanob fazilatlarni kamol toptirshda ta’sirchan vosita sifatida qo‘llaniladi. Yoshlarda estetik tarbiyani shakllantirishni ravnaq toptirish uchun eng avvalo pedagog kadrlarga e’tiborni qaratish zarur. Biz har bir so‘zimizda musiqa insonni tarbiyalaydi deya qayta-qayta ta’kidlaymiz, biroq, musiqani to‘la anglagan haqiqiy mutaxassisgina yosh avlodga musiqa sirlarini to‘g‘ri yo‘nalishda o‘rgata oladi. Tajribalardan kelib chiqib joylarga borganimizda musiqa mutaxassisligiga ega bo‘lmagan tajribasiz o‘qituvchilarning musiqa darslarini berayotganligiga duch kelganmiz. Ular dars jarayonida o‘quvchiga nota savodini, musiqa tinglashni, musiqaga ritmik jo‘r bo‘lishni va musiqa bilan harakatni o‘rgatish tugul mavzuda berilgan qo‘shiqni baqir-chaqir orqali noto‘g‘ri o‘rgatayotganligining guvohi bo‘lganmiz. Xo‘sh, bola ushbu darsda qo‘shiqni to‘g‘ri o‘rgana olmayapti-ku, qanday qilib estetik zavq olsin! O‘quvchilarni kuzatganimizda darsga befarq, ovozi tushsa tushmasa qo‘shiqni hirgoyi qilishga harakat qilayotganligini, partalarni chalib shovqin bilan o‘tirishini o‘zida hech qanday madaniyat, zamonaviy usuldagi dars ko‘rinishi uchramaydi. Demak, bunday muammolarning yechimi o‘z kasbiy mutaxassisligiga ega kadrlarni joyiga qo‘yishni to‘g‘ri rejalashtirishdadir.“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda Davlat ta’lim standartlarida pedagoglarning kasbiy mutaxassisliklari bo‘yicha zamonaviy darslarni tashkil etishlari belgilab qo‘yilgan. Bugungi kunda musiqa ma’naviyatimizni rivojlantirish davlatimizning bosh vazifasiga aylanib bormoqda. O‘zbekiston davlat konservatoriyasi binosini qayta qurib topshirilishining o‘zi va musiqa san’ati rivojining chora-tadbirlari to‘g‘risidagi