Ijtimoiyish

Axuramazda

 qiyofasidagi  bu ezgulik -  hayot  ranizi,  yem i  inson, 

hayvonot  va  nabotot  bilan  boyitadi,  inson  ulam i  sogMik,  kuch- 

qudrat, 

baxt, 

shodlik, 

um id, 

ishonch, 

g o ‘zallik, 

farovonlik 

yordam ida m unavvar qiladi.

Ahriman

  qiyofasidagi  yovuzlik  esa  qurg'oqchilik,  ocharchilik, 

kasallik, jism an   va m han halokat singari ofatlam i  keltirib chiqaradi.

«A vesto»da 

O liy 

T an g rig a 

iltijo 

va 

m urojaat 

qilinib, 

«A xuram azda yaratgan y ax sh ilik  g ‘oyasiga,  sogMom,  aql-hushi tetik 

larzandlarga, jasur,  dono,  bir n ech a tillarni  biladigan o ‘gMl-qizlarga, 

uzoqni  ko‘rib,  yurtni  balo-qazolardan  him oya  e ta   oladigan  pok 

ziynat  avlodlarga  o lqishlar  boMsin!»  deyiladi.  U ndagi  ta ’rifga 

binoan,  tarbiya hayotning  eng  m uhim   tayanchi  boMishi  lozim.  «H ar 

bir  yoshni  shunday  tarbiyalash  zarurki,  —  deyiladi  Zardusht 

ta ’Iim otida,  u  a w a lo   yozishni  o ‘rganish  bilan  xulq-odobli  boMsin,

87

---

yaxshi  o ‘qishni,  so ‘n g ra  yozishni  o ‘rganish  bilan  eng  yuksak 

p o g ‘onaga k o ‘tarilsin » '.

«A vesto» ajdodlarim izning axloqiy-estetik qom usi, qadim iy  urf- 

o d atlarim izning  o ‘zig a  x o s,  abadiyatga  d ax ld o r  m ajm uyi  sifatida 

qim m atlidir.

Q adim gi  ajdodlarim iz  axloqni  odam ni  baxtga  erishtiruvchi 

vosita  deb  bilganlar,  uning  aniq  dunyoviy  asoslarini  topishga 

uringanlar.  U larning  axloqiy  ta ’lim otlari  asosida  0 ‘zbekiston 

xalqlarining  yangicha  m azm undagi  m a ’naviy-axloqiy  dunyosi 

shakllanadi  va  q aro r  topadi.  Binobarin,  0 ‘zbekiston  R espublikasi 

iqtisodiyotining  asosini  xilm a-xil  shakllardagi  m ulklar  tashkii 

etayotgan  b ir  vaqtda  uni  rivojlantirishning  m a’naviy-axloqiy 

negizlarini  um um insoniy  qadriyatlarga  sodiqlik,  xalqim izning 

m a’n aviy  m erosini  m ustahkam lash,  insonning  o ‘z   im koniyatlarini 

erkin  nam oyon qilishi v a  vatanparvarlik tashkii  etadi.

A xloq  -   oliy   m avjudotga  ato  etilgan  buyuk  n e ’m at.  Shu  bois 

o ‘zim iz-o ‘zim izni  va  iloji  boMsa, o ‘zgalam i  ham   axloqiy tarbiyalash 

barcham izning m uqaddas burchim izdir.

Sharq  axloq  nazariyasini  yuksak  darajaga  ko‘targan  qadim gi 

yunon  sivilizatsiyasi  jaho n sh u m u l  aham iyat  kasb  etadi.  Yuno- 

nistonlik  m utafakkirlar  ilk  b o r inson  shaxsini,  inson  xatti-harakatiga 

asoslangan  niyatni  tadqiq  etishga  va axloqiy  qilm ish  m uam m olarini 

tushuntirishga  urindilar.

B uyuk fa y la su f A flotun  (e.a. 427 -  347  y.y.) axloqiy ta ’lim otida 

yaxshilik g ‘oyasi  m uhim   aham iyatga  ega.  U ning  yaxshilik tam oyili 

tizim i  o ‘zida  m e’yor,  g o ‘zallik  va  haqiqatni  m ujassam   etgan.  U ning 

ax loqiy  t a ’Iimoti  ruh  orqali  bayon  qilinadi.  A flotunning  fikricha, 

axloq  m anbayi  inson  tabiatida  em as,  balki  insonga  bogMiq 

boMmagan  abadiy  ruhda.  R u h   uch  qism dan:  aql,  iroda,  hissiyotdan 

tashkii  topgan.  A ql  oliy  fazilat  boMgan  donolikning  aso si,  iroda 

m ardlikning  m anbayi,  hissiyotni  saqlay  bilish  fazilati  aqllilikning 

asosidir.

Fazilat  adolat  boMib,  unda  donolik,  m ardlik  m ujassam lashgan. 

A flotun  real dunyoni y o v u zlik  m anbai deb  hisoblaydi va bu  dunyoni 

haqiqiy  dun y o   em as,  degan  xulosa  chiqaradi.  U ning  fikricha,

1 Markaziy Osiyo falsafiy tafakkurida«Avesto» ning o‘mi. Т.: 2012. 51.

88

---

■

  ill  ни in)',  nazariy  tayanchi  inson  ongi  ruhlar  (m angulik)  olam ida 

Kiuloning  doim iy  nazoratida  boMadigan  yagona  «yaxshilik» 

g 'o y a ild ir.

A flotunning  ax­

loqiy 

ta ’lim otida 

yaxshilik 

g‘oyasi 

m uhim   aham iyatga 

ega.  U ning  yaxshi­

lik  tam oyili  tizim i 

o ‘zida  m e’yor,  go‘- 

zallik  va  haqiqatni 

m ujassam  etgan.

A flotunning  qarash- 

larida 

estetika 

ham 

g o 'za llik  

falsafasi, 

ham   san ’a t  falsafasi 

sifatida 

ta ’riflanadi. 

A flotun  fikricha,  na- 

fosat  m anbayini  avva- 

lo  g ‘oy alar  tashkii  eta­

di.  H is-tuyg‘u  beradi­

gan  barcha  narsalam i 

abadiy,  o 'zg arm as g ‘o- 

yn  «yoritib  turgan»  dagina  go‘za!lik  k a sh f  etiladi.  U ning  fikricha 

ц о '/a llik   o ‘ta  hissiyotli  boMgani  tufayli  uning  m ohiyatini  his-tuyg‘u 

hi Inn em as.  balki  aql-idrok bilan anglash m um kin.

Insoniyatning  ulug‘  allom alaridan  biri  boMgan  A rastu  (e.a.  384

•  322  y.y.)  o ‘zi  faoliyat  k o ‘rsatgan  davrdagi  axloqiy  qarashlarni  bir 

(l/.imga  soldi,  axloq  tasnifini  yaratdi.  A rastuning  «Siyosat»  nomli 

flinrida  axloq  m uam m olariga  alohida  o ‘rin  berilgan.  0 ‘zining  bu 

RMrida  u  shunday  yozadi:  «T abiat  inson  qoMiga  qurol,  aqliy  va 

axloqiy  kuch  bergan,  am m o  u  shu  qurolni  teskari tom onga  nisbatan 

hnm  ishlatishi  m um kin.  Shu  sababli  axloqiy  tayanchlari  boMmagan 

inson  eng  insofsiz va yovvoyi,  o ‘zining jin siy   va did  m ayllarida eng 

luban  m avjudot  boMib qoladi».

A rastu  etikasining  asosida  baxtga  intilish  yotadi,  baxt  esa  ki- 

ilhining dono,  adolatli,  sogMom  boMishi  bilan  oMchanadi.  A rastu ax- 

loqning 

jam iy at  hayotida  m uhim   aham iyatga  ega  ekanligini 

ta ’kidlaydi.  A xloqiy  fazilatlar  tabiat 

tom onidan  belgilanm aydi, 

balki  inson  unga  o ‘z   faoliyati  natijasida erishadi.  Inson  adolat  bilan 

ish  qilib adolatli boMadi, qahram onlik qilib qahram on boMadi.

89

---

A rastuning 

axloqiy 

qarashlari, 

asosan 

0

‘gMiga  ba- 

g 'ish la n g a n   «N iko- 

m axning 

axloq 

kitobi»  v a  «E vdem - 

ning  axloq  kitobi» 

ham d a  «K atta  axloq 

kitobi»  risolalarida 

o ‘z  aksini topgan.

A rastu  ax loqqa  si- 

yosat  bilan  cham bar- 

chas  bogMiq,  am aliy 

xarakterga eg a  boMgan 

fan  sifatida  qaraydi. 

Inson  uchun  donolik, 

onglilik,  faollik,  aqlli- 

lik  m uhim   aham iyatga 

ega. 

Bu 

fazilatlarga 

ajd o d iar  tajribasi,  bi- 

lim larni  oM-ganish nati- 

ja sid a  erishiladi.

B oshqacha  qilib  aytganda,  tab iat  ax loqiy  fazilatli  boMish 

im koniyatini  yaratadi,  ax loqiy  fazilatlar  inson  faoliyatida  nam oyon 

boMadi,  y a ’ni  axloqiy  fazilat  xatti-harakat  dem akdir.  B unda 

tarbiyaning ro li katta.

A rastu  asosiy  fazilatlam i  tahlil  etganda  aqliy  fazilatlarga 

alohida aham iyat beradi, am m o  axloqiy  fazilatlam i  aqliy fazilatlarga 

bo‘ysundirgan holda  ifodalaydi.

A rastuning  ax loqiy  ta ’lim otida  ado latlilik   fazilati  m uhim   rol 

o ‘ynaydi.  B oshqalar  haq id a  g ‘am xo‘rlik   q ilish  dem akdir.  A dolat 

tenglikdan  iborat.  A rastuning axloqiy  taMimoti  quldorlik jam iy atin i 

abadiylashtirishga xizm at qilganligini  ham  aytib o ‘tish o ‘rinlidir.

Q adim gi 

yu n o n  

estetika 

nazariyasining 

c h o ‘qqisi 

va 

yakuni  sifatida  A rastu  (m .a.384

-  

322  y.y.) estetik  taMimoti  katta 

aham iyat  kasb  etadi.  A rastuning 

fikricha,  nafosat  asosini  m oddiy 

dunyodagi  n arsalar  tashkii  qiladi,  nafosat  an a  shu  narsalarning 

tartiblilik,  m uvofiqlilik,  aniqlik,  u y g ‘unlik,  yaxlitlik  xossalarida 

nam oyon boMadi.

San’at  am aliyoti  A rastu   estetikasining  hayotbaxsh  m anbayidir. 

B uyuk  m utafakkir  an a  shu am aliyot  bilan  uzviy  bogMangan  nazariy 

qoidalar yaratdi.

R a n j  a la m   c h e k m a y ,  h u z u r la n m a y  

e z g u  

is h la r n i 

a m a l g a  

o s h ir is h  

m u m k in  e m a s .

A r a s t u

90

---

Insonning  ax lo q iy   h ay o ti  sh u   o liy   « y a x sh ilik »   g 'o y a s ig a  

Intllhlulun  iborat.  A x lo q iy   q a ra sh la r  ta ra q q iy o tig a   q a d im g i  y u n o n  

Ibylnmill  I  pikur (c.a.341  -  2 7 0  y .y .) h am  o ‘z ig a  x o s h issa  q o ‘shgan.

I  pikurning  axloqiy  taM imoti  h a y o tiy   x a ra k te rg a   eg a   boM ganligi 

bilim  njralib  tu rad i.  E p ikur  inson  x a tti-h a ra k a tin in g   a so siy   m aqsad i 

m hiil-furog'atga  erish ishd an   iborat,  d e b   h iso b lay d i.  F a y lasu fn in g  

AKloqly  m uam m o lar  haqidagi  fikrlarini  d in g a  q arshi  y o ‘naltiril- 

gnnllgini  hain  aytib  o ‘tish   jo iz d ir.  E p ik u r  axloqni  dindan  ajratdi, 

«huxt»  tushunchasini  axlo q n in g   n eg izi,  d eb   hisobladi,  uni  n od onlik 

bilim  bogMadi.  U ning fikricha, etik a  fanin ing aso siy  v azifasi  insonni 

oqllona  orom   olishga,  m am nunlikka  erish ish g a,  tab iiy   v a  zaruriy 

i  .inUlarni ongli ravishda o 'rg an ish d an   iboratdir.

I  pikur  axloqiy  ta ’lim oti  inson  sh axsinin g  real  olam   m avjudoti, 

deb  qaraganligi  bilan  m uhim dir.  C hunki  dunyoviy  baxt,  shaxsning 

dunyoviy  qadr-qim m ati  to ‘g ‘risidagi  fikr,  insonparvarlik  tam oyili 

•plkurizm  qim m atini oshiradi.

M arkaziy  O siyo  xalqlari  axloqiy  taM imotlar  taraqqiyoti  tarixini 

ii't'fr.nuishda  buyuk  m utafakkir  ajdodlarim iz  asarlari  m uhim   o ‘rin 

•gtkllaydi.

1

 

Sharq m utafakkirlarining  ijodida g 'a rib  v a etim lam ing k o 'n g lig a 

МЮГ  ctkazm aslik,  ularga  m ehr-shafqat  k o 'rsatish ,  im kon q ad ar  ulam i 

moddiy  va  ma’naviy  jih atd an   qoM lab-quvvatlash  m aqsadga  m uvofiq 

oknnligi ta’kidlanib, atrofdagilar ularga nisbatan m uhabbatli, g ‘am xo‘r 

boMishga chaqiriladi.

O 'r ta  a srla rd a   b o sh q a  S h a rq   m am lak atlarid a  h am   ilg ‘o r  ax lo q iy  

H‘o y alam i  ilgari  su rg an   d o n ish m a n d   m u ta fa k k irlar  e tish ib   ch iq d i. 

A yniqsa, IX  -  XII  asrlard a M a rk az iy  O siy o d a  m ad an iy at,  ilm -fan  va 

tulsafaning  y u k sa k   d a rajad a  riv o jlan ish i  u c h u n   q u lay   tarix iy , 

ijtim oiy  va  siy o siy   sh art-sh aro it  v u ju d g a  k e ld i.  M ark aziy   O siy o  

m utafakkirlarining  falsafa, 

ax lo q  

soh asid ag i 

nazariy  

m erosi 

um um insoniy m ad an iy atg a m uhim  h issa boMib q o ‘shildi.

U larning  falsafiy  qarashlari  taraq q iy o ti,  shuningdek,  davlat, 

ijtim oiy  hayotga  boMgan  m unosabatlari,  axloqiy-estetik  qarash- 

larning 

rivojlanishiga 

islom  

din i 

o ‘z  

ta ’sirini 

k o 'rsatd i. 

A llom alam ing axloqiy  ta ’lim otlarida  inson  e n g   buy u k   oliy   zo t,  deb

---

baholanadi.  Bu  m utafakkirlar  ham m a  narsan in g   qadr-qim m atini 

insoniylik  bilan  belgiladilar  va  insonparvarlik  g ‘oyalari  axloqiy

F orobiy 

A rastuning 

falsafiy  qarashlarini  chu­

q u r  o 'zlash tirib ,  uni  tar- 

g ‘ib  

qiladi. 

M asalan, 

A rastuning  axloqiy  ta ’li- 

m otini  sharhlab,  shunday 

y o zad i: 

«O liy 

farog‘a t 

faq at  bu  dunyoda  boMib, 

baxtni  bu  dunyodan  tash- 

q a rid a  bor,  deb  hisobla- 

nadigan 

barcha 

narsa 

aqlsizlikdir».

Forobiy  «B axt-saodatga  erishuv  haqida»,  «Fozil  odam lar 

shahri»  va  boshqa  asarlarida  ijtim oiy  h ayot  m asalalari  bilan  birga, 

fozil shaharda  yashovchi xalqning axloqiy m e ’y o rlari, m unosabatla- 

ri  va  xulq  qoidalarini  batafsil  bayon  etadi.  F orobiy  inson  va ja m i­

yatni  ta ’riflashda evdem onizm   nuqtayi  nazaridan turib,  fikr yuritadi. 

A ql va axloqning o 'z a ro  aloqadorligi tam o y ilig a am al qiladi.

F a y la su f axloq  m e ’yorlarini  aqllilik  bilan  bogMaydi.  U ningcha, 

aqlli  inson  h a r  tom onlam a,  ju m lad an ,  ax loqan  m ukam m al  boMadi. 

Inson kam olotga erishuv yoMida harakat qilg an d a aqliy bilishga ham 

harakat  qilm og‘i  lozim.  Shundagina  u  ezgu  niyatiga,  y a ’ni  baxt- 

saodatga erishadi.

Y axshi  fazilatga  ega  boMmoq  uchun  barch a  ijobiy  sifatlarni 

inson  o ‘zid a m ujassam lashtirm og‘i  lozim .  X ususan,  inson jism o n iy , 

axloqiy  va  aq liy   jim hatdan  m ukam m al  bo‘lmogM,  y a ’ni  idrokli, 

ziyrak, bilim don, yaxshi  m uom alali,  pok, ad o latli, insonparvar, q o 'li 

ochiq,  o ‘z   harakati  va  fikrida  q a t’iy,  ja s u r,  q o ‘rqish  va  ojizlikni 

bilm aydigan boMishi kerak.

B ularning  barchasiga  bilim   orqali  erish ilad i.  Forobiy  insoniy 

fazilatlam i  ikkiga  boMadi,  y a ’ni  nazariy  fazilatlar  va  am aliy  san ’at 

(kasb-hunar)  fazilatlari.  Inson bu  fazilatlar yordam ida baxt-saodatga 

erishadi.

tizim da y u q o n  bosqichga k o ‘tarild>.

Sharqning  bu­

y u k  

m utafakkiri 

Abu  N a sr  M uham ­

m ad  T arxon  Foro­

biy  (8 7 3 -9 5 0   y.y.) 

o ‘z  davrining  ilg ‘or 

g‘oyalarini 

ifoda- 

lab,  ijtim oiy  -  fal­

safiy  fikm ing  rivojlanishida  m uhim   rol 

o ‘ynagan.  160  dan  ortiq  a sar  m uallifi 

Forobiyning 40ta asari saqlanib qolgan.

92

---

I'oroblyning  fikricha,  donolik  bu  bax t  haqida  bilim   beradigan 

fh/llnt, 

uiulohazalilik  va  baxt-saodatga  erishish  haqida  bilim  

flH llatldir. 

Forobiy  fazilat  haqida  ham   fikr  yuritib,  u  ezgulikka 

dlVKklor  boMishdan  vujudga  keladigan  m ehr-oqibat  tufayli  hosil 

lin'lmli.  deb  ta ’kidlaydi.  U shbu  fik rlar  o ‘z   m ustaqilligini  qoMga 

Miitlh,  kclajak  sari  dadil  q ad am lar  bilan  rivojlanib  borayotgan 

ilnvliuimi/. uchun katta aham iyatga ega.

Iliir  bir  kishi  o ‘zining  kelajagini  buyuk  bir  m aqsad  shaklida 

b llh o ra t  va  tasavvur  q ila  olm asa,  uning  bunyodkorlik  faoliyati 

lUHiiyudi  ham da  asta-sekin  o ‘z   qiyofasini  y o ‘qo ta  boshlaydi.

I orobiyning  fikricha,  insoniy  vujuddan  m aqsad  -   eng  oliy  baxt- 

nnodiUga erishuvdir,  a w a lo   bu  baxt-saodatning  nim a  va  nim alardan 

Iborat  ckanligini  bilishi,  unga  erishuvni  o‘zig a  g ‘oya  va  eng  oliy 

mitqsad qilib olishi,  butun vujudi  bilan m aftun boMishi kerak. Keyin 

Ini 

baxt-saodatga 

erishtiradigan 

ishlam i 

shaxsan 

bajarishga 

klrllhmogM  lozim  boMadi.  D em ak,  baxtni  qoMga  kiritish  uchun 

Inson  faol,  tashabbuskor  boMishi  kerak.  F orobiyning  fikricha  baxt- 

inodatga ilm -m a’rifat orqali erishiladi, chunki  u olam ning m ohiyati, 

nni/im ini  haqida  toMiq,  m ukam m al  bilim ,  kasb-hunar  egallash 

uchun  m uhim dir, deb ta ’kidlaydi.

Forobiy  insonning  kam olotga  erishuvida  taM im-tarbiya  niho- 

vnltla  zururligini  ko‘rsatib  o ‘tadi.  U  insonning  m a ’n aviy  hayotida 

iiii|i,lilik  va axloqiylilikka  e ’tib o r beradi.  F orobiy  inson  axloqini  bir 

butun  holda uning  faoliyatini belgilashda  m ezondir, y a ’ni  insonning 

m a'naviy  boyligi,  m azm uni  uning  axloqiy  harakatlarida  nam oyon 

boMadi, deb hisoblaydi.

Forobiy  «B axt-saodatga  erishuv  haqida»gi  risolasida  inson 

go'zallikni  sam arali  idrok  etishi  uchun  unda  nozik  tabiat  va  aqliy 

m ukam m allik zam ini  boMishi  kerak,  hissiy  va aqliy  qobiliyatga ega 

boMgan  insongina  dunyoning  barcha  sirlarini  bila  olishi  m um kin, 

deb  ta ’kidlaydi.  Inson  aql-idroki  tufayli  haqiqiy  insonga  aylanadi, 

bilim   insonga  baxt  va  sh o d lik   keltiradi,  inson  bilish  orqali  o ‘zida 

g o 'za llik   va  m ukam m allikni  k a sh f  etadi,  d e b   uqtiradi.  Forobiy 

odam lam i  ilm bilan, san’a t bilan shug‘ullanishga da’v at etadi va shu 

tufayli go‘zal narsalar tushunarli narsaga aylanadi, deb k o ‘rsatadi.

Forobiy 

insonning  o ‘z -o ‘zini 

tarbiyalashida, 

uni 

estetik 

rivojlanishida  nazm  

va  m usiqa 

san ’atining 

o ‘m in i 

alohida

93

---

ta ’kidlaydi.  U ning fikricha, san ’atning barcha turlari bir-biridan farq 

qiladi:  nazm   san ’ati  so ‘z   bilan,  tasviriy  san ’a t  esa  bo‘y o q lar  bilan 

ish  ko‘radi,  lekin  ular  insonga  bir  xil  ta ’sir  k o ‘rsatadi.  U   A rastu 

izidan  borib  bu  san ’atlam ing  h a r  ikkalasi  taqlid  qilish  yordam ida 

kishilam ing  ta s a w u rig a   va  hissiyotiga  ta ’sir  k o ‘rsatishini  m aqsad 

qilib q o ‘y adi, deb ta ’kidlaydi.

B eruniy 

ta ’lim otida 

axloqning  m ohiyati  ki- 

shilarning  turm ush  tarzi 

bilan  bogMab  qaraladi. 

B eruniy  axloqning  m az- 

m unini 

ij'timoiy

hodisalar, 

kishilarning 

m oddiy 

ehtiyoji 

va 

m anfaatlari  bilan  b o g ‘- 

lagan 

h olda 

tushun- 

tirishga harakat qiladi. 

U n in g  

fikricha, 

inson 

ongga  ega  boMganligi, 

tafakkur  qudrati  sohibi  sifatida  unga  m am lakatni  obod  q ilishga  va 

tartibot  o ‘m atish  buyurilgan.  Shuning  uchun  u  o ‘z   asarlarida 

vatanparvarlik g 'o y alarin i  targMb qiladi.

B eruniyning  ax loqiy  ta ’lim otida  rostgo‘y lik   bilan  adolat  b ir  xil 

qiym atga  ega  boMgan  tushunchalar  sifatida  qaraladi.  Y o lg ‘onchilik, 

yovuzlik  kishini  adolatdan  yuz  o 'g irtirad i,  zulm ,  om onatga  xiyonat 

qilish  xalqning  buzilishiga  sabab  boMib,  yom on  xulq lar  sanaladi. 

Inson  o ‘zin in g   dunyosini  tarbiyalab  borib,  nafsini  yom on  xulq- 

lardan  tozalab,  axloqiy  davolash  bilan  kam olotga  erishadi  v a  salbiy 

xulqlardan  holi  boMadi.  X ulqni  yangilash  insonning  o ‘zig a  bogMiq 

boMsada,  sharoit bilan  ham  belgilanadi.

B eruniy  insonning  baxti  bilim   va  m a ’rifatda.  deb  biladi.  U 

insonning ezguligi  va uning olijanob ax loqiy fazilatlarini  m adh  etish 

bilan  birga  insondagi  salbiy  illatlam i  qoralaydi.  U   hayotning 

m a’n o si  m asalasida  ijodiy  m ehnat  va  yaxshilikni  asos,  deb 

hisoblaydi.  M ehnat  x ayotda  iz  qoldiradi,  uning  m evasidan  av lo d lar 

foydalanadi.  Shu  bilan  birga  u  z o ‘ravonlik,  m ajburiy  m ehnatni 

qoralaydi, erkin m ehnatni  sharaflaydi.

0 ‘rta asr m a- 

daniyatining 

buyuk  vakillari- 

dan 

biri 

Abu 

R ayhon  M uham ­

m ad  ibn  A hm ad 

al-B eruniy  (973 

-  

1048 

y.y.) 

ilm iy 

m erosida 

ilg‘o r 

axloqiy 

fikrlar 

yanada 

rivojlantirildi.

94

---

Ibn  Sinoning  ijodiy 

faoliyatida  axloqiy  m asa- 

lalar katta o 'rin   egallaydi. 

Bu  m uam m olarga  m ual- 

lim 

o ‘z ia in g   «A xloq», 

«A xloq  fani»,  «O ila  quri- 

lishi»  va  boshqa  asarla- 

rida  katta  o ‘rin  beradi. 

U ning  axloqiy  taMimoti 

ijtim oiy-siyosiy  va  falsa- 

fiy 

g‘oyalardan 

kelib 

chiqdi.  Ibn  Sinoning  fik­

richa, 

axloqshunoslik 

yaxshilikni  yom onlikdan 

ajratadigan  va  kishining 

baxtli 

boMishi 

uchun 

tlmroil  ta ’m inlab  beradigan  fandir.  U  axloq  tam oyiligiga  yaxshilik 

ve  yom onlik,  aqllilik,  lazzat,  donolik,  saxiylik,  sevgi-m uhabbat, 

kuuiturlik,  azob-uqubat, sadoqat,  intilish  va boshqalam i kiritadi.

Insoniy  adolat  inson  xatti-harakatining  eng  m uhim   bezagidir. 

Unlngcha,  adolat  ruhiy  lazzatning  bosh  oMchovidir.  A dolat 

in. I it liming  uch  istagi  sabr,  jasu rlik ,  donolik  bilan  paydo  boMadi. 

A

j

/(

iii

 

inson bu  fazilatga ega boMsa, u o ‘zini  saqlay  oladi, yaxshilikni 

O '

/Id a  m ustahkam lab,  haqiqiy  ruhiy  lazzatga  erishadi.  D em ak, 

adolat yaxshilik bilan yom onlikning m ezoni.

Ibn  Sino  insonning  yaxshi  axloqiy  fazilatlariga  kishilarning 

yom on  xulq va xatti-harakatlarini  qarshi  q o ‘yadi.  U  insonning salbiy 

m iqsonlariga  aldash,  nafrat,  zaiflik,  adovat,  o ‘ch  olish,  b o ‘xton, 

irodasizlik  kabi  yom on  xislatlam i  kiritadi.  M utafakkir  insonning 

nuqsonlaridan  biri  ishiga  qaram a-qarshi  boMgan  jo h illik d ir,  deb 

la'kidlaydi.  Bu  bilan  xudbinlik  va  m unofiqlikni  qoralaydi,  haqiqiy 

d o 'stlarn i  soxta  do‘stlardan  farqlashga  chaqiradi.  «Y axshi  d o ‘st, 

deydi  u.  kishining  ham m a yaxshi va yom on  sifatlarini  ak s ettiruvchi 

oynadir.  Y axshi  d o ‘st  o ‘z   vaqtida  butun  nuqsonlam i  k o ‘rsatadi, 

m aslahat  v a   xatti-harakati  bilan  bu  kam chiliklam i  y o ‘qotishga 

yordam   beradi.  R ostgo‘ylik,  sadoqat,  p o k   m uhabbat,  iroda  makr,

A xloqiy  ta ’- 

lim otlar 

taraq- 

qiyotiga 

ulkan 

hissa 

q o ‘shgan 

m utafakkirlardan 

biri  A bu  Ali  ibn 

Sino 

(980 

-  

1037  y.y.)  edi. 

Ibn 

Sinoning 

axloqiy taMimoti 

BRonnn  «A xloq  ilm iga  d o ir  risola», 

<• I lurch  to ‘g ‘risida  risola»,  «N afsni  po- 

kl/.a  tutish  to ‘g ‘risida  risola»,  «A dolat 

haqida  kitob»,  «Turar  joy lard ag i  tad- 

liirlar» singari  asarlarida bayon etilgan.

95

---

yovuzlik  ustidan  g ‘alaba  qozonadi,  ikkiyuzlamachilik,  faqat  o'/, 

foydasini ko'zlab do‘stiashish yom onlikdir».

Ibn  Sino axloqiy taMimotining m uhim  tom onlaridan  biri  bolalar 

ta ’lim-tarbiyasi 

masalasidir. 

U 

tarbiya 

kisfiilaming  axloqiy 

faziiatlari  rivojlanishida  muhim  rol  o ‘ynashini  alohida  ta ’kidlab, 

tarbiyaning  asosiy  m aqsadi  bolaga  yaxshi  axloqiy  fazilatlami 

singdirishdan  iboratdir,  deb  hisoblaydi.  Uning  fikricha,  axloqiy 

tarbiyada jam oaning roii kattadir.

Ibn  Sino  yosh  avlodni  tarbiyalash  oila  v a  davlatning  muhim 

vazifasi,  jam iyat  taraqqiyoti,  jam iyatning  xo‘ja lik   va  madaniy 

yutuqlari  bevosita  m a’lum otli,  madaniyatli  kishilam ing  o ‘sishiga 

bogMiq,  deb  e ’tiro f etadi,  «barcha  bilim larga  ega  narsalar  mukam- 

mallikka  moyildir»  deb  taMim  beradi.  «M ukam m allik» atam asida  u 

insonning ichki go‘zaliigi va ezgulikka intilishini ifodalaydi.

XI  asrning  buyuk  mutafakkiri  Y u su f  X os  Hojibning  axloqiy 

qarashlari  uning  ijtimoiy-siyosiy,  diniy  v a  boshqa  g'oyalarining 

negizini  tashkii  etadi.  M utafakkir  fikricha,  odam  kimligidan  (hokim 

yoki  oddiy  kishi  boMishidan)  qat’iy  nazar  inson  boMishi  lozim, 

chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadul-abad qoladi.  Shu sababli 

o ‘z  nomining  hamisha yaxshilik  bilan  eslanishini  istagan  kishi  faqat 

yaxshilik  qilishi  lozim.  M utafakkir  insoniylik  deganda  olijanob 

fazilatlarga  ega  axloqiy  barkamollikni  nazarda  tutadi.  Zero,  axloqiy 

kam olot -  insonning butun hayoti v a faoliyatining birlamchi asosidir. 

U  jum ladan,  shunday  deb  yozgan  edi:  «Kimning  odobi  yaxshi  va 

axloqi  to ‘g‘ri  boMsa,  u  kishi  m aqsadiga  etadi  va  baxt  unga  kulib 

boqadi», chunki «yaxshi axloq jam iki yaxshiliklaming zaminidir».

Y u su f  X os  Hojibning  fikricha,  o ‘zini  kamtarona,  m u ru w atli 

qilib  tutadigan  kishigagina  baxt  kulib  boqadi.  Kalondimog*, 

m anmanlikka  berilgan,  maqtanchoq  kishidan  hamm a  yuz  o ‘giradi, 

bunday 

yom on 

xislatlar  yaxshi 

odobli 

kishilam i 

o ‘zidan 

yiroqlashtiradi.  Haqiqiy  inson  boMg‘usi  avlodlar uni  yuksak  axloq* 

odobli  kishi  deb  eslashlari  uchun,  o ‘zidan  keyin  yaxshi 

nom 

qolishiga ham isha harakat qiladi.  Shu sababli deb taMim  beradi  u, — 

agar  kishi  obro‘-e ’tiborli  boMishni  istasa,  uning 

ko‘ngli  ochiq, 

qiyofasi  va  so‘zlari  m a’noli  ham da  yoqim li  boMmogM  lozim. 

M utafakkir  inson  kam olotga  etishi  uchun  m azkur  xislatlardan 

tashqari  yana  sabotli,  chidamli  va  sabr-toqatli  boMishi  darkorligini

96

---

lu'kidlaydi.  Inson  har  taraflam a  layoqatli  boMishi  zarur,  ana 

ii'shandagina 

uning 

uchun 

h ayot 

yanada 

yaxshiroq 

va 

xuNhehaqchaqroq  boMadi,  baxt unga ham isha y o r boMadi.

Y usuf  Xos  Hojib 

(XI  asr)  o ‘z  asarlarida  etimlik  va  etimlarga 

munosabat  masalasini  yoritar  ekan,  «qashshoq,  etimlarga  mehribon 

ko'ngil»  bo‘lish  eng  yuksak  insoniy  sifatlardan  biri  ekanligini 

lu'kidlaydi.  Bu  toifa  kishilarga  mushkul  vaziyatlarda  yordam 

ko'rsatish,  ularning  ko‘nglini  ko'tarish  oliyjanoblik  ekanligini 

uqtiradi.  Allomaning  fikricha,  qashshoq  va  etimlarga  mehr-shafqat 

ko'satish,  mehribonlik  qilish  «chin  adolat»ning  yorqin  ko‘rinishi 

ekanligini aytadi

Y u su f X os  H ojib  oilaviy  tarbiya  -   bolalarning  axloqiy  qiyofa- 

sini  shakllantirishda eng asosiy om il  ekanligini, m abodo bolalarning 

xulq-atvori  yom on  boMsa,  bunga  bola  em as,  o ta  aybdor ekanligini, 

ota  o ‘z   farzandini  aqlli  va  fahm li  q ilib   tarbiyalam oqchi  bo* Isa,  u 

bolani  doim o  diqqat-e’tibor  ostida  tutishi  lozim ligini  ta ’kidlaydi. 

M utafakkir  o ‘z   bolalarini  ortiqeha  erkalatib,  bu  bilan  ularning 

kclgusida noloyiq  xatti-harakatlar qilish ig a to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri aybdor 

boMadigan  ota-onalam i  qattiq  qoralaydi  va  kim ki  o ‘g ‘il  yoki  qizini 

taltaytirib  yuborgan  boMsa,  buning  uchun  u axiyri  qattiq  yigMashini 

aytadi.

M utafakkim ing  fikricha,  b o lalam i  h u n ar  va  bilim ga  o‘rgatish 

ularning axloq-odobini tarbiyalashning asosidir. S huning uchun ham 

olaning eng  birinchi  burchi  o ‘z   bolasiga z a ru r bilim ni  berish  va  uni 

hunarga  o ‘rgatishdir.  U  *bola  odobli  boMishi,  uy  vazifalarini 

sarishtalik  bilan  o‘z   vaqtida  bajarishi  uchun  uni  go'dakligidanoq 

tarbiyalam oq lozim, deb ta ’kidlaydi.

Y u su f X os  H ojibning  bunday  qarashlari  o ‘z  davri  odobnom asi, 

axloqiy  qarashlarining  yorqin  nam unasi  sifatida  0 ‘rta  O siyoda 

ilg‘o r fikrlam ing rivojlanishida katta rol o ‘ynagan.

Yosh  avlodni  ma’naviy-axloqiy  va  vatanparvarlik  ruhida  tar- 

biyalashda  A m ir T em ur va tem uriylar davrida yashab ijod etgan mu- 

lafakkirlarning  faoliyati  katta  aham iyat  kasb  etadi.  U lar  qoldirgan

97

---

m a’naviy  m eros  necha-necha avlodlam i  m a’naviy-axloqiy  kam olotga 

d a ’vat etib, y uksak vatanparvarlik ruhida tarbiyalab kelm oqda.

A m ir  T em u r  (1336  -   1405-y.y.)  m illatim iz  tarixida  m unosib 

o ‘rin  egallaydi.  A m ir  T em u r  harbiy  sohada  ja h o n g a   m ashhur 

sarkarda  va  o ‘z   zam onasining  eng  qudratli  hukm dori  boMish  bilan 

birga,  uning  M ovarounnahrda  m arkazlashgan  v a   qudratli  davlat 

barpo 

etilishi 

ham da 

bu 

yerda 

tinchlik, 

osoyishtalikning 

ta ’m inlanishi bunga asosdir.

Sohibqironning 

m a’naviy-axloqiy 

qarashlari 

uning 

«T em ur 

tuzukla- 

ri»da 

m ujassam - 

langan. 

M azkur 

asarda  T em u m in g  

jam iyatga, 

ijti- 

m oiy-siyosiy 

ha- 

y otga 

qarashi, 

davlatning  siyosiy 

va axloqiy tam oyillari  ifodalangan.

A m ir  T em u r  davlatni  boshqarishda  o ‘zi  uchun  aso siy   g ‘oya 

sifatida  «K uch  adolatda»  am aliga  rioya  qilganligi  uchun  har  ishda 

insoniy,  axloqiy  fazilatlam i,  kuchli  iym onni  birinchi  o ‘ringa 

q o 'y g a n .  Sohibqiron  A m ir  T em u r  davrida  M arkaziy  O siyoning 

m ustaqil  b ir  d av lat  ostiga  birlashtirilishi,  shubhasiz,  m am lakatning 

iqtisodiy  va  m adaniy  taraqqiyotiga  ulkan  ta ’sir  ko‘rsatdi,  ilm -fan, 

adabiyot va sa n ’at,  hunarm andchilik va m e ’m orch ilik  ravnaq topdi.

T em uriylar  davrining  k o ‘zg a  ko‘ringan  allom alaridan  biri  -  

H usayn  V oiz  Koshifiy  (1440  -   1505-y.y.).  U ning  dunyoqarashida 

axloqshunoslik  m uam m olari  muhim  o ‘rinni  egallaydi. K oshifiy «A x- 

loqi  M uhsiniy»  asarida  axloqshunoslikni  m axsus  fan  tarm o g ‘i  sifa­

tida tan  olib,  uning vazifalarini  belgilab beradi.  U ningcha,  axloqshu­

noslik  k o ‘proq  am aliy  fanlar  turkum iga  kirib,  uning  asosiy  vazifasi 

yaxshi  fazilatlam i  kasb  qilishdan  iborat.  Koshifiy  axloqni  kishilar 

o ‘rtasidagi  m unosabatlar va ularning kundalik turm ushidan qidiradi.

v a  axloqiy tam oyillari

Sohibqironning 

m a’naviy-axloqiy 

qa­

rashlari  uning  «T em ur 

tuzuklari»da 

m ujas- 

sam langan. 

M azkur 

asarda  T em um ing  j a ­

m iyatga,  ijtim oiy-siyo- 

siy  

hayotga 

qarashi, 

davlatning siyosiy 

ifodalangan.___________

98

---

I*millIIv  bolalarrti  yoshlikdan  boshlab  ularning  q obiliyatiga 

'I'tMil*  iniiiiyyjm  kasb-hunarga  o ‘rgatish  lozim,  deb  hisoblaydi.  A g ar 

biilti  Мин  kasbga  qiziqish  bildirsa,  unga  kerakli  shart-sharoitlarni

■.....  

licrlsh  kerak.  U  

shaxsning  axloqiy  kam olotida  yaxshi

h^llnllnml 

egallashi  lozim ligi m asalasiga keng to ‘xtaladi.

M n'luinki,  eng  m uhim   ax lo q iy   tushunchalardan  biri  adolatdir. 

|u i'i|i|/|;y  itdolatni  keng  m a ’noda  tushunadi,  uni  insonning  axloqiy 

Iflilnkulnrlni yuksak shakli sifatid a talqin  qiladi. A g ar ad o lat m utlaq 

hi  llni  l>

lllmtliliiiimll.  (iningcha  « adolat  —  en g   y axshi  fazilat  b o ‘lsa,  adolat- 

im i

 eng tuban va y aram as illatdir». 

iCoililfly  yax sh ilik   v a   y o m o n lik   haqida  ham   o ‘z   fikrini 

lillillilliui.  lin in g   tushunchalari ju d a   k en g   m a ’noni  an g latad i.  Sharq 

ffllilnnikklrl&ri  ular  orqali  k ish ila m in g   xu lq -o d o b i,  y u rish   tu rish i  va 

«Mill  linnikutini baholaganlar.

К i mill fly  ham   N a v o iy   sin g ari  k ish ilam i  y ax sh i  v a   y o m o n g a 

/ill Hindi  vn  besh  g u ru h g a  boMadi.  B irinchi  g u ru h   k ish ilari  sh u n d ay  

klilillnikl.  ular  o ‘z  tab iatl  v a   k e lib   ch iq ish ig a   k o ‘ra  y ax sh i  k ish ilar 

I

i i i

' I H

i

. 

d o lm o   xayrli  ish la r  b ilan   s h u g ‘u llan ad ilar.  S h u n in g   uch u n  

iilnml  qoM lab-quvvatlash  z a ru r. 

Ik k in ch i  g u ru h d a g ila r  o ‘zig a 

yiiWwllllllcnl  ravo  k o ‘rib,  b o sh q a la rg a   nafi  te g m a y d i.  B u n d a y  

ft/im lfirn l  ham   q ad rlab ,  u la m i  x a y rli  ish la r  q ilish g a   u n d a sh   kerak. 

I