Ijtimoiyish

m 

bob.

 

IJ T IM O IY   ISH  E T IK A S I FA N ID A  A X L O Q IY  

T A ’L IM O T L A R N IN G  Q A D IM IY  IL D IZ L A R I VA 

M A R K A Z IY  O S IY O  M U T A F A K K IR L A R IN IN G  A X L O Q IY

T A ’L IM O T L A R I

R eja:

3.1  Ijtim o iy   ish  etik asi  fa n id a  axloqiy  t a ’lim o tla rn in g  

qad im iy  ild izlari.

3.2  A xloqiy  q a ra s h la rn in g   inson  m a ’naviy  ta ra q q iy o tid a  

tu tg a n  o ‘rni.

«Axloq -  та ’naviyatning о 'zagi. Inson axloqi

 

shunchalik salom-alik, xushmuomaladangina

 

iborat emas. Axloq bu, avvalo, insof va

 

adolat tuyg

'

usi, iymon, halollik degani».

Islom  K arim o v

Ijtim oiy  ish  etikasi  fani  doirasida  talabalam i  insoniyat  hayotida 

axloq  tu shunchasining  aham iyatini  chuqurroq  tushuntirish  m aq ­

sadida  ax lo q n in g   ja m iy a t  taraqqiyotida  m utafakkirlar  tom onidan 

yaratilgan  axloqiy  qarashlar  va  ta ’Iim otlar  m azm un-m ohiyatini 

o 'rg an ish   katta  aham iyatga  ega.  «E tika»  tushunchasini  birinchi 

boT ib  yunon  faylasufi  A rastu  m uom alaga  kiritgan.  A rastu  fanlarni 

ta sn ifq ila rk a n ,  ularni uch  guruhga boMadi:  nazariy, am aliy va ijodiy. 

Birinchi gu ru h g a u  falsafa,  m atem atika v a fizikani;  ikkinchi  guruhga

-  etika va  siyosatni;  uchinchi  guruhga e sa  -  sa n ’at, hunurm andchilik 

va  am aliy  fanlarni  kiritadi.  Shunday  qilib,  qadim gi  y u n o n lar axloq 

haqidagi  ta ’lim otni  fan darajasiga  ko‘targanlar va «E tika»  (ta ethika) 

deb ataganlar.

Ijtim oiy  ish  etikasi  fanida  axloq  tushunchasi  e n g   m uhim  

tushunchalardan  biri  sifatida  o ‘rganiladi.  «A xloq»  so ‘zi  arabchadan 

olingan  boMib,  «hulq»  s o ‘zining  ko‘p lik   shaklidir.  «A xloq»  iborasi 

ikki  xil  m a’n o g a  ega:  um um iy  tushuncha  sifatid a  fanning  tadqiqot 

obyektini  anglatsa.  m uayyan  tushuncha  sifatid a  inson  fe’l-atvori  va

82

---

h ii

III 

Imnikatining  eng  qam rovli  qism ini  bildiradi.  A xloqni  um um iy 

K

ih

I

h i i i c

I

u i

 

sifatida  olib,  uni  doira  shaklida  aks  ettiradigan  boMsak, 

ilnlinning  eng kichik qism ini odob, undan  kattaroq qism ini x u lq , eng

■ inmi'ovli qism ini axloq egallaydi.

Odob  -   inson  haqida  yoqim li  taassurot  uyg‘otadigan,  lekin 

|nmon,  jam iyat  va  insoniyat  hay o tid a  u  q adar  m uhim   aham iyatga 

■’I',ii  IwMmaydigan,  m illiy  urf-odatlarga  asoslangan  chiroyli  xatti- 

harakatlam i o ‘z  ichiga oladi.

Xulq - o i l a ,  jam o a,  m ahalla-ko‘y  m iqyosida aham iyatli  boMgan, 

Iffimo jam iy at va  insoniyat hayotiga  sezilarli  ta ’sir k o ‘rsatm aydigan 

yoqimli  insoniy xatti-harakatlam ing  m ajm uyi.

Axloq  esa  -   jam iyat,  zam on,  insoniyat  tarixi  uchun  nam una 

boMa oladigan  ijobiy xatti-harakatlar yigM ndisidir1.

Axloq  shu  jam iy atd a  yashayotgan  va  shu  jam iy atn i  tashkii 

qilgan  odam larning  bilim   va m a’naviyatini rivojlanish darajasi bilan 

bclgilanadi.  Bilim  insonning  ongida t a ’lim  tizim i  orqali  shakllansa 

m a'naviyat  insonning  qalbida  tarbiya  orqali  shakllanadi.  Jam iyat­

ning  bilim   va  m a’naviyati  qanchalik  yuqori  boMsa,  jam iy at 

limiqqiyoti  shunchalik jad al  va h ayot shunchalik farovon  boMadi.  Bu 

allaqachonlar  insoniyat  tom onidan  isbotlangan  va  anglab  olingan 

oddiy haqiqatdir.

Hech  bir  inson jam iyatdan  tashqarida, yakka holda yasham aydi.

II  odam lar orasida o ‘sadi, u lg ‘ayadi, h ayot kechiradi, o ‘zining butun 

hayoti  va  faoliyati  davom ida  h a r  xil  toifadagi  k o ‘plab  insonlar, 

kattayu-kichik  bilan  m uloqotlar  qiladi.  Bu  insonning  o ‘z   kundalik 

hayotiy ehtiyojlarini  qondirish zaruratidan kelib chiqadi.

Ijtim oiy  ish  xodim i  o ‘zining  kasbiy  faoliyati  davom ida

o ‘rnatilgan 

kasbiy 

m e ’yorlarga  am al  qi- 

lishni  talab  etadi.  Bu 

jaray o n d a  inson  va 

jam iy at  o ‘rtasida  yu­

zag a  keladigan  ob- 

yektiv 

aloqadorlik, 

y a ’ni  ijtim oiy  m uno-

A x lo q   —  o*z  m u v o z a n a tin i  y o ‘q o tg a n n in g  

x u lq in i 

ta r tib g a  

k e ltir a d i, 

m u k a m m a llik k a  

y e tm a g a n   x u lq n i  m u k a m m a l  q ila d i  v a   m u v o - 

z a n a ti  b u z ilg a n   x u lq n in g   m u v o z a n a tin i  s a q la b  

q o la d i.  B u   ilm   t a n a n in g   s a lo m a tlig i  u c h u n   h a m  

fo y d a lid ir.

A b u  N a s r  F o r o b i y

1 Abdulla Sher Axloqshunoslik. Toshkent. 2000. 5-bet

83

---

s a b a t-x u lq -a tv o r,  odob,  xatti-harakat  tam oyillari  v a   m e’yorlarining 

m ajm uasi axloqning  m azm un-m ohiyatini tashkii etadi.

«A xloq»  iborasi  m uayyan tushuncha sifatida  inson fe’l-atvori va 

xatti-harakatlarini  bildiradi.  A xloq  inson  va  jam iy at  o ‘rtasidagi 

obyektiv  aloqadorlik  tufayli  kelib  chiqadigan,  shaxsiy  va  um um iy 

m anfaatlarni  m uvofiqlashtirib  turish  asosida  har  bir  shaxsning 

hayoti  va  faoliyatini  boshqaradigan  va  tartibga  soladigan  m uayyan 

xulq-atvor,  odob,  xatti-harakat  tam oyillari  va  m e’y o rlarining 

m ajm uyidir.  Axloq  ja m iy a t  v a   insonni  o ‘ziga  xos  tarzd a  g o ‘zallik 

qonuniyatlari  vositasi  bilan  o 6rganuvchi  eng  qadim iy  va  hozirgi 

zam onda nihoyatda  m uhim   aham iyatga ega  fandir.

D astlab  axloq  tushuncha sifatida Sharq  m am lakatlarida vujudga 

kelgan.  Ilk  axloq  tushunchasi  qadim gi  M isrda  paydo  boMgan. 

Q adim gi  M isrda  esa  odob-axloq  m asalalari  o 'z ig a   x o s  pandno- 

m alarda  ifoda  topgan.  U lar  orasida  «Pxatotep  o ‘gitiari»  bizgacha 

yetib  kelgan  eng  qadim iy  pandnom a  hisoblanadi.  Bundan  deyarli 

ikki yarim   m ing-yil  avval  beshinchi sulola F ir ’avni  Jadkara Isesidan 

vazir Pxatotep qariligi tufayli  o ‘rniga o ‘z  o-g-Iini  tayinlashni  iltim os 

qiladi  va  o'gM iga  atab  o ‘ttiz  yetti  nasihatdan  iborat  m azkur 

pandnom ani yozadi.  U nda o ‘sha davr ax loqiy qonun-qoidalari, o ‘zni 

tutish,  m uom ala  odobi  singari  m uam m olar  koMariladi,  axloqiy 

fazilatlar esa hikm atlar va  nasihatlar  tarzida  targMb  qilinadi.  U ndagi 

o ‘g itlar  y uksak  badiiyati  bilangina  em as,  balki  quldorlik  davri

talablarini  chetlab  оЧ а  olgan 

um um insoniy 

dem okratik 

fik rlar  tarzida,  haqiqiy  donish- 

m andlik 

va 

insonparvarlik 

nam unasi  sifatida  hanuzgacha 

kishini 

hayratga 

soladi: 

«Q im m atbaho  toshdek  yashi- 

rin d ir oqilona  so cz,  holbuki  uni 

don 

tuyayotgan 

c h o ‘ridan 

topish  m um kin».  A gar  nafaqat 

Q adim gi  M isrda,  balki  undan 

b ir  necha  m ing  yil  keyingi 

Q adim gi  Y unonistonda  ham   qul  ezgulikka,  donishm andlikka  x o s 

boMmagan  jo n z o t  sanalganini  va  odam   o ‘rn id a  k o 6rilm aganini

-   S im a  

N y u  

K o n f u ts iy d a n  

in so n - 

p a r v a r lik  h a q id a  s o l a d i .   D o n is h m a n d :

—  I n s o n p a r v a r lik   h a q id a   s o lz la m o q lik  

m u s h k u l , - d e d i .

-   D e in a k ,  n im a ik i  t o fcg ‘r is i d a   s o ‘z la -  

m o q lik   m u s h k u l  b o ‘ls a ,  s h u  

in s o n ­

p a r v a r lik   e k a n - d a ?   -   d e b   s o ‘r a d i  S im a  

N y u .

—  U n i  a m a lg a   o s h ir m o q lik   m u s h k u l- u , 

u   h a q d a   s o ‘z la m o q   m u s h k u l  b o ‘lm a y - 

d im i? !  - j a v o b  b e rd i  K o n f u ts iy .

84

---

Illiobga  о lad igan  boMsak,  Pxatotepning  m azkur  fikri  insoniyat 

axli)i||y  inlakkur taraqqiyotida naqadar katta aham iyatga ega ekanini 

niinlir.li m um kin1.

Q adim gi  X itoyda  ham   axloqiy  fikrlam ing  taraqqiy  etganligini 

kii'riim i/.  M asalan,  qadim gi X itoy  m ehnat  ahlining m a’naviy  hayoti 

vii

 

yuksak  axloqi  haqida  «Shutszin»  («Q o‘shiqlar»)  kitobida  ajoyib 

nuqlln rto 'p lan g an .  -

Kishilik  jam iy atin in g   butun  taraqqiyoti  davom ida  insonlar 

koinillikka  intilib  yashaganlar  va  yashab  kelm oqdalar.  Etika  fani 

iixloqning  kelib  chiqishi  va  m ohiyatini,  kishining  jam iyatdagi 

iixloqiy  m unosabatlarini  o ‘rganadi.  A xloqni  um um iy  tushuncha 

■illiilida  olib,  uni  doira  shaklida  aks  ettiradigan  boMsak,  doiraning 

sn g  kichik  qism ini odob, undan  kattaroq qism ini xulq, eng qam rovli 

t|ismini axloq egallaydi.

U o ‘zining tarixiy taraqqiyotida quyidagi vazifalam i bajargan:

-  um um insoniy m adaniyat tizim ida insonning tabiiy xislatlarini;

-  jam iy atd a  yashovchi  har  bir  shaxsni  har  tom onlam a  kam ol 

loptiruvchi m a’naviy-ijtim oiy om illarini;

-  

kishilarning 

ichki 

tu y g ‘ularini, 

hissiyotlarini 

o ‘stirib, 

um um insoniy  m oddiy  va  m a 'n av iy   qadriyatlarni  anglab  yetish, 

ulami  asrash va kelgusi avlodga yetkazib berishni;

-   oila  v a  kundalik  turm ushda  m avjud  boMgan  oilaviy  burch, 

o ’zaro  hurm at,  sadoqat,  or-nom us  kabi  a n ’analarni  avloddan- 

avlodga oMkazish asosida davom  ettirish vositasi  vazifasini;

-   adolatli  ja m iy a t  qurish  va  unda  boy-badavlat,  tinch-totuv, 

baxtli yashash g ‘oyasi va boshqalar.

Bu  o “rinda  shuni  alohida  ta ’kidlash  jo iz k i,  axloqiy  tarbiya 

natijasida  odoblilik  -   yuksak  axloqiylikka  aylangani  kabi,  axloqiy 

larbiya yoMga q o ‘yilm agan jo y d a  shaxs  vaqti  kelib, odobsizlikdan -  

axloqsiziikka o ‘tishi  m um kin.

Q adim gi  T uronzam in  v a   Erondagi  axloqiy  tafakkur  taraqqiyoti 

zardushtiylik  d inining  vujudga  kelishi  bilan  bogMiq.  Qadim gi 

X orazm da  yaratilgan,  «A vesto»  deb  atalgan  m uqaddas  kitobda 

asosiy axloqiy  faziiatlar va  illatlar sanab oMiladi.  talqin etiladi. U nda 

zardushtiylik  ilohiy  A huram azda  —  ezgulik,  A hrim an  e sa   yovuzlik

1 Abdulla Sher. Axloqshunoslik  Toshkent. 2000y  17-18 bctlar.

85

---

tim soli  sifatida  nam oyon  boMadi,  ezg u lik   va  yovuzlik, yorugM ik va 

zulm at,  h ayot  va  m am ot  o ‘rtasidagi  abad iy   kurashning  ibtidosi  aks 

etadi.

A x lo q iy  v a  estetik  q arashlam ing shakllanishida diniy  m uqaddas 

k ito b lam in g   va  allom alar  m erosining  tutgan  o ‘rni  ju d a   katta. 

B undan  taxm inan  2700-yil  m uqaddam   hozirgi  M arkaziy  O siyo 

hududida  ulug‘  tarixiy  shaxs  -   ilohiyotchi,  fa y la su f  shoir  va 

tab iatsh u n o s  oiim ,  ja h o n   xalqlariga  yakkaxudolikka  asoslangan 

birinchi  d iniy  taMimot  asoschisi  sifatid a  m ashhur  boMgan  u lu g ‘

vatandoshim iz -   Z ardusht

Z ardushtiylik 

taMimotida 

yax- 

shilik  g‘oyasi  m u- 

him  

aham iyatga 

ega.  U ning  yaxshi- 

lik  tam oyili  tizim i 

o ‘zid a  m e’yor,  g o ‘- 

zallik   va  haqiqatni 

m ujassam   etgan.

(Sepitom a) 

dunyoga 

kelgan  edi.  Z ardusht  40 

y o sh id a 

a w a lg i 

k o ‘p- 

xu d o ch ilik   diniy  tasav- 

vurlariga 

ham da 

tabiat 

hodisalariga 

sigMnish 

e ’tiqodlariga 

qarshi 

chiqib,  yakkaxudochilik- 

ka  asoslangan  kitobiy  din

-   zardushtiylik  dinini  yaratgan.  Z ard u sh t  orqali  ilohiy  xabarlar 

m uqaddas  kitobga  to ‘plangan  va  bu  kitob  «A vesto»  deb  atalgan 

(q at’iy  qilib  belgilangan  (o‘rnatilgan)  qonun-qoidalar).  Butun 

m avjudlikning  ikki  oliy  ibtidosi  -  ezg u lik  va  yovuzlik haqida,  olam  

qaram a-qarshilik asosida  ko‘riIgan.  Bu  hoi:

-  jism o n iy  narsalarda yorugMik va zulm at;

-  tirik  tab iatd a h ayot va oMim;

-  m a ’n aviy olam da ezgulik v a yovuzlik;

-   ijtim oiy  hayotda  esa  adolatli  q o n u n lar  bilan  qonunsizliklar 

o ‘rtasidagi  kurashlarda  o ‘z   ifodasini  topgan.  «A vesto»da  inson 

axloq-odobi,  m a'n av iy ati  ushbu  uchlikda:  G um ata  -   yaxshi  fikr, 

G ugta  -   yaxshi  so ‘z,  G varshta  -   yaxshi  ishda  ifodalanadi.  «M en 

yaxshi  fikr,  yaxshi  so ‘z,  yaxshi  ishga  shon-shavkat  baxsh  etam an»,

-  deb ta ’kidlaydi A x u ra M azda.

Y axshi  fikr  degan-da  yaqin  kishilarga  m ehribonlik,  m uhtojlik 

va x avf-xatar ostida qolganda yordam  b erish g a shaylik,  k ishilar baxt 

va saodati  uchun  faol  kurashishga doim   tay y o r turish,  ham m a  bilan 

ahil va totuv yashash va boshqalar tushuniladi.

86

---

Yaxshi  so ‘z   deganda  esa  o ‘z   va’dasiga  rioya  qilish,  so ‘zining 

U tilIiIiim  

chiqish,  savdo-sotiq  ishlarida  halol  boM ishga,  qarzni  o ‘z 

v j k

| I

khi  to'lash, o ‘g‘rilik va talonchilik qilm aslik,  buzuqlikdan o ‘zini

ll vish  va  hokazolar tushunilgan.

Yaxshi  ish  deganda  insonning  o ‘z  xatti-harakatida  yaxshi  fikr 

vu  yaxshi  so 'zlard a  ilgari  surilgan  barcha  ijobiy  y o ‘l-yo‘riqlarga 

ujjMshmay am ai  qilish nazarda tutilgan.

Z ardushtiylik  dinini  m a’lum  m a’noda  axloqiy  e ’tiqod,  uning 

m uqaddas  kitobi  «A vesto»ni  qadim gi  ajdodlarim iz  am al  qilgan 

nxloqiy  tushunchalar  va  k o ‘rsatm alar  m ajm uyi  deyish  m um kin. 

Iluni  ushbu  din  payg‘am bari  Z ardushtning  «Avesto»dagi  «A sha 

nlqovi»dan jo y  olgan quyidagi so ‘zlaridan  yaqqol ko‘rish  m um kin:

«A huram azda  -   eng  loyiq  haqning  irodasi  ruyobga  chiqib, 

Aliriman d a f  boMsin.  Ezgu o ‘y, ezgu so ‘z  va ezgu  ishlarni oqlaym an. 

O 'zim ni  butkul  ezgu  o ‘y,  ezgu  s o ‘z   va  ezgu  am allarga  baxshida 

qilam an,  barcha qabih o ‘y, yom on  so ‘z  va yom on  ishlardan  tiyam an. 

I laqiqat -  oliy n e ’m a t.. .»

«A vesto»dagi  talqinlar  insonning  real  hayoti  bilan  bogMiq 

ckanligi,  undagi  ezgulik  ruhi  -   yaratuvchilik,  ijodkorlik  quvvati 

Hi

latida,  yom onlik  esa  buzish  va  buzg‘unchilik  kuchi  tarzida 

nam oyon boMadi.