Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

16-MAVZU. ESTETIKA: ESTETIKANING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI

  

 

 

  

  

  

240 

 

 

 

barchasi qandaydir umumiy belgiga egadir. Mana shu umumiy belgi tufayli hodisalarni go‘zallik 

tushunchasi bilan ifodalaymiz. Go‘zal narsalar inson amaliy faoliyatiga, manfaatlariga mos bo‘lib, 

ularni  idrok  etish  hayrat  va  quvonch  bag‘ishlaydi,  shaxsning  uyg‘un  hamohang  rivojlanishiga, 

unda eng yaxshi insoniy xislat-fazilatlar tarkib topishga ko‘maklashadi.  

Inson  hamma  erda  va  har  qanday  darajada  mavjud  tabiiy  hamohanglik  bilan  to‘qnashar 

ekan, u albatta tabiat go‘zalligidan zavq-shavq oladi, ma’naviy boylik orttiradi. Hamma vaqt ham 

tabiatga  estetik  munosabat  va  tabiatni  estetik  o‘zlashtirish,  uni  «insoniylashtirish»,  tabiat 

hodisalariga  inson  talab-ehtiyojlarini,  maqsad-orzularini  o‘tkazib  tatbiq  etish  bilan  bog‘lanib 

ketgan.  

Insonda tabiatga qanday  munosabatda bo‘lish tuyg‘usi  sekin-asta, inson zoti va tabiatda 

rivojlanish  yuz  bergani  sari  shakllanib  borgan.  Masalan,  ibtidoiy  san’at  manzarali  tasvirlarni 

bilmagan,  tabiat  hodisalarining  go‘zal  yoki  xunuk  ekanligini  baholamagan.  Ular  o‘z 

diqqate’tiborlarini  hayotning  asosiy  manbai  bo‘lgan  narsalar  voqea-hodisalarga  (hayvonlarga) 

qaratganlar.   

Keyinchalik,  ovchilik  o‘rniga  (yoki  u  bilan  yonma-yon)  dehqonchilik  kirib  kelishi, 

insonning ishlab chiqarish faoliyati atrofidagi tabiatni o‘zlashtira boshlashi bilan, tabiatning o‘zi 

ijtimoiy orzu mezonlari bilan baholanadi, inson uchun tabiatning xunuk va go‘zal tomonlari ayon 

bo‘la  boshlaydi.  Go‘zallikni  yuksak  darajadagi  foydalilik  tarzida  in’ikos  etish  go‘zallik 

ko‘rinishlaridan  faqat  bittasini  o‘z  ichiga  oladi.  Hozirgi  davrda  insoniyat  ulkan  vayron  qilish 

qudratiga ega bo‘lgan ishlab chiqarish kuchlariga ham ega bo‘lib qoldi. Tabiatga «o‘zlashtirish» 

nuqtai  nazaridan  munosabatda  bo‘lish  yovuzlikdan  boshqa  narsa  emasdir.  Inson  tabiat  haqida 

qayg‘urib, undan oqilona foydalanib, ayni vaqtda tabiiy hamohanglik sirlari ichiga yanada chuqur 

kirib bormoqda.  

v) San’atda go‘zallik ifodasining tahlili tabiatdagi, ijtimoiy hayotdagi, turmushdagi 

go‘zallikni  tushunish  uchun  o‘ziga  xos  kalit  vazifasini  o‘taydi.  San’at  go‘zallikning 

mujassamlashgan  ifo-dasi  bo‘lib, xuddi shu  ma’noda uni «nafosat qonunlariga ko‘ra  ijod qilish 

sohasi» deb atash o‘rinli bo‘ladi. Inson faoliyatining boshqa sohalarida go‘zallik qonunlariga rioya 

qilganda  go‘zallik  «yordamchi  vazifa»ni  bajaradi.  San’at  sohasida  esa  unga  rioya  qilmaslik 

san’atning o‘zini bema’ni, mohiyatsiz qilib qo‘yadi.  

San’atdagi  go‘zallik  –  hayotdagi  go‘zallikning  in’ikosi  bo‘lib,  go‘zallik  yaratuvchi 

ijodkorlarning  boshqa  odamlardan  farqi  shunda-ki,  u  boshqalar  fahmlay  olmagan  go‘zallikni 

hamma erda ko‘ra olish, fahmlash, sezish, his qilish qobiliyatiga egadir. San’at voqelikning barcha 

estetik qirralari va sifatlarini qamrab oladi, hatto mudhish va xunuk hodisalarni tasvirlayotganida 

ham go‘zallikni tark etmaydi.  

O‘rta asrning juda ta’sirli oqimlaridan biri Yevropa klassitsizmi ijodkorlari yuksak san’at 

aslida  takomil  va  go‘zal  bo‘lgan,  ijobiy  estetik  qiymatga  ega  bo‘lgan  hodisalarni  aks  ettirishi 

kerak, deb qaragan edilar. Uning  vakillari, shubhasiz,  juda ko‘p  badiiy qadriyatlar  yaratganlar. 

Jahon san’ati  xazinasiga ulkan  hissa qo‘shganlar (Kornel, Rasin, Bajenov va  boshqalar). Lekin 

san’at taraq-qiyotini faqat chiroyli va yuksak mavzu tomon yo‘naltirish uning ko‘lamini cheklab 

qo‘ydi.  Natijada  voqelikdagi  mavjud  bo‘lgan  go‘zallikning  kichik  bir  bo‘lagi  qirollar  va 

sarkardalar siymolari orqali hayot go‘zalligi bir tomonlama tasvirlandi. Oddiy odamlar hayotining 

badiiy ifodasi esa yuksak san’atga loyiq topilmadi.  

San’atda  go‘zal  qiyofani  aks  ettirish  boshqa,  qiyofani  nafis  tasvirlash  boshqa  narsa. 

Chernishevskiy voqelik go‘zalligi san’atdagi go‘zallikdan yuqori turishini uqtiradi. U hayotdagi 

go‘zallik birlamchi, san’atdagi go‘zallik  ikkilamchi deydi. CHunki  hayotda go‘zallik bo‘lmasa, 

---