Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

EVDEMONIZM

  –  (yunon.  eudania–rohat–farog‘at,  baxt–saodat)  –axloq  –odobning 

gedonizmga yaqin uslubiy tamoyili. E. antik dunyo axloqiy nazariyalarida to‘liq ravishda namoyon 

bo‘lgan.  (Demokrit,  Sokrat,  Aristotel).  Baxtga  intilishni  e.  axloq–odobning  mezoni  va  inson 

axloqiy xatti–harakatining asosi deb hisoblaydi, shaxsiy baxtga intilish – individualistik e. ijtimoiy 

baxtga intilish – sotsial e. dey.adi.   

XVIII asr fransuz materialistlari (Gelvetsiy, Didro) qarashlarida ham e.g‘oyalari mavjud edi. 

Ular  inson  baxti  –  har  qanday  jamiyatning  va  har  qanday  foydali  inson  faoliyatining  tub 

maqsadidir, deb chiqqan edilar. Evdemonistik etika o‘z faolligi va insonparvarligi bilan xristianlik 

etikasidan beqiyos yuqori turadi, chunki u oxiratda emas, balki erda baxtga erishishga da’vat etadi.  

Evdemonistlar  inson  ham  ma’naviy,  ham  jismoniy  sog‘lomlikka  intilsa,  o‘zining  va 

o‘zgalarning  barcha  ezgu  xususiyatlarining  shakllanishiga  yordam  bersa  hamda  bu  bilan 

zamondoshlar  va  kelajak  avlod  obro‘–e’tiboriga  sazovor  bo‘lsa  bunday  insonni  baxtli  va  komil 

deb  e’tirof etganlar.   

Baxt  ob’ektiv  prinsip  bo‘lishi  mumkinmi,  alohida  individlarga  ularning  xohish  istaklari, 

qiziqishlari,  ehtiyojlari  va  insoniy  jamiyatlari  turli  xil  bo‘lishiga  qaramasdan  har  biriga  axloqiy 

mutanosiblik berish imkoniyatiga egami, degan savollar ularni qiziqtiradi. E. bu savollarga ijobiy 

javob beradi va baxtni xulq-atvorning axloqiy prinsipi darajasigacha ko‘taradi.      

E.ning  muhimligi  faqatgina  xulqni  asoslash  usuli  hamda  xulqni  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  aloqaga 

qo‘yishda va baxtga bog‘liqligida emas. Xulqning o‘zi birinchi navbatda tashqi muhitdan qabul 

qilingan hissiyotlar bilan  bog‘lanuvchi qadriyat, shuningdek  lazzatni  xis qilish, qalbiy komfort, 

fikr  va  harakatlarning  ezgulikka  doir  obraziga  hamrohlik  qiluvchi  tushuncha  sifatida  alohida 

tushuniladi.   

E.ning  ijtimoiy  xususiyatlarini  Bentam  ishlab  chiqqan.  Alohida  individning  barcha  ezgu 

faoliyati qanchalik ko‘p kishilarni baxtli qilishi darajasi bilan ahamiyat kasb etadi. Sotsial e.ning 

mohiyati  jamiyatdagi  barcha  kishilar  baxtiga  intilish  bilan  izohlanadi.  Davlat  va  uning  barcha 

institutlari,  ularning  tadbirlari  va  qonunlari  mana  shu  buyuk  maqsad  yo‘lidagi  vosita,  xolos. 

Ijtimoiy e. oxir–oqibat, utilitarizmga olib keladi.