Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

142 

 

 

 

usulini, Demokrit “Kanon”larda (kanon-mezon, qoida) tayyor bilimlarning chin yoki 

xatoligini aniqlaydigan usullarni ishlab chiqqan. Aristotel “Organon”ida (organon-

bilish  quroli)  fikrni  mantiqan  to‘g‘ri  qurish  va  chin  bilim  hosil  qilish  vositalarini 

tadqiq etgan. Keyinchalik mantiq kanonmi yoki organonmi?, degan savol mantiqda 

keng muhokama qilingan. 

 

Yangi  davrda  F.  Bekon  birinchilardan  bo‘lib  metod  muammosini  mantiq  fani 

doirasida  taxlil  qilgan.  R.  Dekart  va  I.  Kantlar  ham  bu  masalaga  alohida  e’tibor 

qaratganlar. Gegel metodologiya rivojiga muhim xissa qo‘shdi. Albatta, ilmiy bilish 

jarayonida har bir fan konkret tadqiqot ob’ektiga ega ekan, o‘zining maxsus tadqiqot 

usullarini ishlab chiqishi zarur. Masalan, fizikaga N.Bor qo‘shimcha qilish prinsipini 

kiritgan. 

 

Ba’zi  bir  fanlar  tadqiqot  ob’ektlari  bo‘yicha  bir  –  biriga  yaqin  bo‘lgani  uchun, 

ularning tushunchalari, qonunlari va metodlari ham bir – biriga yaqindir. Xususan, 

bilishda  xususiylik  va  umumiylik  vazifasini  bajaruvchi  usullar  mavjuddir. 

Ko‘pchilik  fanlarda  qo‘llaniladigan  usullar  umumiy  usul  deyiladi.  Umumiy  usul 

qo‘llanilishi  doirasiga  ko‘ra  umumiy  bo‘lgani  bilan  o‘z  maxsus  vazifasiga  ega. 

Bunga  misol  qilib  mantiq  fanidagi  tushuncha  hosil  bo‘lishining  analiz  va  sintez, 

umumlashtirish  va  mavhumlashtirish  kabi  usullarini,  shuningdek  induksiya  va 

deduksiya,  qiyoslash  va  modellashtirishni  ko‘rsatish  mumkin.  Bular  bilishning 

umummantiqiy  metodlari  bo‘lib  hisoblanadi  Dialektika  barcha  fanlar  uchun  eng 

umumiy metod vazifasini bajaradi. 

 

Shunday qilib, bilish jarayonida ilmiy tadqiqotning xususiy, umumiy va eng umumiy 

usullari mavjud bo‘lib, ular o‘zaro bir – biriga bog‘liq.  

 

Ilmiy  bilish  metodlarining  nazariy  asosi  rivojlanib  borayotgan  fanning  extiyojlari 

taqozasi bilan yuzaga kelgan bo‘lib, u tabiat, jamiyat va inson ongining murakkab 

hodisalarini to‘g‘ri ob’ektiv talqin etishga, fanning tabiiy aloqalarini ochishga imkon 

beradi. Hozirgi davrda ilmiy bilish faoliyatining takomillashgan shakllari va usullari, 

tartib qoidalari, mantig‘i va tuzilmalari fanda yangi – yangi yutuqlarni qo‘lga kiritish 

imkonini yaratmoqda. 

 

 Tafakkur  shakllari  va  qonunlarini  o‘rganish,  ulardan  ongli  ravishda  foydalanish 

fikrlash  madaniyatini  o‘stiradi,  xususan,  fikrni  to‘g‘ri  qurish  malakasini 

rivojlantiradi,  bahs  yuritishda  o‘zining  va  boshqalarning  fikriga  tankidiy 

munosabatda  bo‘lishga,  suhbatdoshining  mulohazalaridagi  xatolarni  aniqlashga, 

argumentlashdagi zaif bo‘g‘inlarni ochib tashlashga yordam beradi.  

 

Muhokamani to‘g‘ri qurish, formal ziddiyatlar, xatolarga yo‘l qo‘ymaslikka erishish, 

aytish  mumkinki,  o‘ziga  xos  san’at-mantiq  san’ati  hisoblanadi.  Bu  san’atning 

nazariy  asoslarini  chuqur  egallagan  kishigina  uning  imkoniyatlarini  amaliy 

muhokama  yuritishda  namoyish  qila  oladi.  Shu  o‘rinda  buyuk  mutafakkir 

Farobiyning  mantiq  ilmining  ahamiyati  haqida  bildirgan  quyidagi  fikrlarining 

alohida  e’tiborga  loyik  ekanligini  ta’kidlash  zarur.  U  shunday  yozadi:  “Bizning 

maqsadimiz  aqlni,  xatoga  yo‘l  qo‘yish  mumkin  bo‘lgan  barcha  xollarda,  to‘g‘ri 

---