Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

10-MAVZU. 

 

MANTIQ 

ILMINING 

PREDMETI, 

ASOSIY  QONUNLARI.

 

TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 

 

 

 

141 

 

 

 

Geytinglar  tomonidan  ishlab  chiqilgan.  Ma’lumki,  nemis  olimi  Kantor  ishlab 

chikqan  to‘plam  nazariyasi  bir  necha  hal  qilib  bo‘lmaydigan  paradokslarga 

uchragandan  so‘ng,  bu  krizisdan  qutilish  uchun  logitsizm,  formalizm, 

konstruktivizm, intuitsionizm kabi oqimlar paydo bo‘ladi. Bular bunday ziddiyatni 

formal mantiq asosida hal qilishga harakat qildilar. 

 

XA (x) ifoda quyidagicha o‘qiladi: «Hamma   X A xossasiga ega». Klassik

 

mantikqa ko‘ra, agar bu ifodalar arifmetika aksiomalariga mos kelsa, to‘g‘ri (chin) 

deb qabul qilinadi. Matematika uchta musbat sonlarning bir butuni h dan tuzilgan, 

uni  Klassik mantiqqa asoslangan matematikada  v) chin (to‘g‘ri) hisoblanadi.  A 

(h)ning tashkil topish usuli qiziqtirmaydi. Intuitiv mantiqda bu sonning tuzilish usuli 

ma’lum  bo‘lgandagina  AxA  (X)  ifodasi  chin  (to‘g‘ri)  hisoblanadi.  A  ning 

to‘g‘riligidan  (chinligidan)  V  ning  to‘g‘riligini  bevosita  keltirib  chiqarish  metodi 

ishlab chiqilgandagina, implikatsiya (a  

 

Konsruktiv mantiq – hozirgi zamondagi matematik mantiqning asosiy oqimlaridan 

biri.  Bu  mantiq  konstruktiv  matematikaga  asoslanib,  intuitiv  mantiq  qoidalarini 

tanqidiy o‘rganish asosida paydo bo‘lgan. Mantiqdagi bu oqim ham Kantor to‘plam 

nazariyasidagi  paradoksni  hal  qilishga  urinish  asosida  paydo  bo‘ldi.Konstruktiv 

mantiq real voqelikda mavjud bo‘lmagan ham, lekin fikrda qurish mumkin bo‘lgan 

ob’ektlarni  mantiqiy  taxlil  qiladi.  Xususan,  Sokrat  mayovtika  usulini,  Demokrit 

“Kanon”da  (kanon  –  mezon,  qoida)  tayyor  bilimlarning  chin  yoki  xatoligini 

aniqlaydigan usullarni ishlab chiqqan, Arastu 

 

“Organon”ida (organon – bilim quroli) fikrni mantiqan to‘g‘ri qo‘rish va bilimlarni 

hosil qilish vositalarini tadqiq etadi. Keyinchalik mantiq qonunmi yoki organonmi ? 

degan savol mantiqda keng muhokama qilingan. 

 

Logitsizm – bu oqim ham Kantor to‘plam nazariyasidagi paradokslarni hal qilishga 

intilish  asosida  vujudga  kelgan.  Logitsizm  ham  noklassik  mantiqning  tarmog‘i 

bo‘lib, mantiq ilmini  matematikadan ustun qo‘yishga intilgan oqimdir. Bu tarmoq 

vakillari  matematika  va  mantiq  ikki  xil  fan  emas,  balki  bitta  yagona  fandir,  deb 

ta’kidlaydilar. Matematikani mantiq doirasiga to‘laligicha kiritish mumkin, buning 

uchun xech qanday qo‘shimcha tushunchalar talab qilinmaydi deb ko‘rsatadilar. Bu 

fikr  matematik  haqiqatni  aniqlashda  juda  katta  ahamiyatga  ega  edi.  Matematika 

rivoji uchun boshqa fanlarga nisbatan mantiq juda katta ahamiyat kasb etadi. Undagi 

teoremalar, aksiomalar kuchli mantiqiy asosga ega. Matematika qadimdan mantiqan 

izchil  fan  deb  hisoblangan.  Biroq  matematikani  mantiq  ilmi  bilangina  izohlash 

mumkin emasligini ko‘pchilik matematik va mantiqshunoslar tan olishadi.  

 

Logitsizmni XVIII asr nemis faylasufi Leybnits boshlab bergan bo‘lib, uni XX asr 

ingliz faylasufi B. Rassel nixoyasiga etkazdi. G. Frege, D. A. Bochvar, A. Chyorch 

kabi  matematik  va  mantiqshunoslar  B.  Rassel  karashini  keskin  tanqid  qildilar  va 

noklassik mantiqni boshqa yo‘nalishlarda rivojlantirdilar. 

 

Mantiq bilish, to‘g‘ri fikrlash metodlarini o‘rganuvchi fandir. Ilmiy bilish jarayonida 

metod  muammosi  qadimgi  davr  falsafasida  qo‘yilgan.Xususan,  Sokrat  mayevtika 

---