Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

5-MAVZU. OLAMNING UNIVERSAL ALOQALARI VA RIVOJLANISH. FALSAFANING QONUN VA 

 

KATEGORIYALARI 

 

 

  

81  

 

struktura  sistemadagi  o‘zaro  ta’sir  va  aks  ta’sir  qiluvchi  moddiy  tarkiblarni  elementlarga 

aylantiradi.  Dialektika  uchun  sistema,  struktura  va  element  kategoriyalarining  o‘zaro 

aloqadorligini, ularning bir-biriga o‘tishlarini va har biriga xos alohida xususiyatlarini ko‘rsatish, 

ularning o‘zaro umumiyligi va bir-biridan farqlarini aniqlash ayniqsa muhimdir.  

Struktura  narsa  va  hodisalardagi,  ulardan  tashkil  topgan  sistemalardagi  o‘zaro  bog‘liq 

quyidagi uch ma’noni ifodalaydi:  

1.

 

Struktura narsa yoki hodisaning bir xil yoki har xil jinsligini, uning muayyan nisbiy 

mustaqil qismlarga, elementlarga, komponentlarga bo‘linishini ifodalaydi.  

2.

 

Struktura narsa yoki hodisani tashkil etuvchi qismlar, bo‘laklar, komponentlar va 

elementlarning  o‘zaro  bir-biriga  ta’sir  va  aks  ta’sirlarini,  ular  o‘rtasidagi  aloqadorlik  va 

bog‘lanishlarni, bu bog‘lanishlarga oid qonuniyatlarni ifodalaydi.  

3.

 

Struktura,  nihoyat,  narsa  yoki  hodisaning  qanday  elementlardan  tashkil 

topganligidan  qat’iy  nazar,  bu  elementlarning  organik  birligini,  ularning  yaxlitligi  va  bir 

butunligini  ifodalaydi.  SHuning  uchun  strukturani  bilish  bu,  birinchidan,  uning  elementlarini 

aniqlash,  ikkinchidan,  mazkur  elementlarning  o‘zaro  aloqadorliklarini  aniqlash,  nihoyat, 

uchinchidan, bu elementlar bir butunligining o‘ziga xos tabiatini tushunib olishdir.  

Demak,  struktura  kategoriyasi  butun  bir  sistemani  tashkil  etuvchi  elementlar 

aloqadorligining  o‘ziga  xos  usullarini  va  bu  bir  butunlik  doirasidagi  elementlarning  o‘zaro 

munosabatlarini  ifodalaydi.  Bunda  har  bir  element  strukturaning  nisbiy  mustaqil  komponent 

bo‘lishi bilan birga, o‘zaro muayyan qonuniyatlar asosida birlashib, bir butun sistemani vujudga 

keltiradi.  

Keyingi  vaqtlarda  tabiatshunoslik  va  ijtimoiy  fanlar  sohalarida  tadqiqot  ob’ektini 

chuqurroq o‘rganish maqsadida sistemali yondashish, strukturaviy analiz usullari ishlab chiqildi. 

Bu usullarning qo‘llanilishi ularning samaradorligi va istiqbolli ekanligini ko‘rsatmoqda.  

Ayniqsa, sistemali 

yondashish usuli 

o‘zining  muhimligi,  o‘rganilayotgan  predmet  va 

hodisalardagi  barcha  aloqadorlik  va  bog‘lanishlarni  hisobga  olishi  bilan  dialektik  usullarning 

tarkibiy qismini tashkil etadi.