Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

v) Butun va qism.

  

Ma’lumki,  borliqdagi  har  bir  narsa, hodisa,  jarayon bizning ko‘z oldimizda  bir butunlik 

sifatida  gavdalanadi.  Biz  ularni  o‘rganar  ekanmiz,  ularning  qismlardan,  bo‘laklardan, 

komponentlardan,  elementlardan  iboratligini  ko‘ramiz.  Bu  qismlar,  bo‘laklar,  komponentlar, 

elementlar  o‘zaro  muayyan  qonuniyatlar  orqali  birikib,  ma’lum  tuzilishdagi  bir  butun  narsani, 

---

5-MAVZU. OLAMNING UNIVERSAL ALOQALARI VA RIVOJLANISH. FALSAFANING QONUN VA 

 

KATEGORIYALARI 

 

 

  

80  

 

hodisa yoki jarayonni tashkil qiladilar. Bu narsa va hodisalarning ma’lum bir guruhi o‘zaro birikib, 

biron bir sistemani  hosil qiladi. Bu esa  ma’lum  strukturaga ega bo‘lib,  muayyan elementlardan 

iborat  bo‘ladi.  Bundagi  butun,  qism,  sistema,  struktura,  elementlar  o‘zaro  dialektik  birlikda, 

bog‘lanish va aloqadorlikda mavjud bo‘ladi.  

Xo‘sh, butun va qism deb nimaga aytiladi?  

Butun —

 o‘zaro dialektik aloqadorlikda bo‘lgan qismlar, bo‘laklar, tomonlar, elementlar, 

komponentlarning uzviy birligidan iborat bo‘lgan alohida narsa, hodisa, jarayondir. Masalan, bizni 

o‘rab turgan olam  bir butundir. Qism esa  shu butunni tashkil qilgan, uning tarkibidagi  ma’lum 

bo‘lak, komponent, elementdir. Masalan, bir butun olamning bir qismi tabiatdir. Borliqdagi narsa 

va hodisalarga xos bo‘lgan butun va qismlarning o‘zaro qonuniyatli aloqadorligi «Butun va qism» 

kategoriyalarida aks etadi va ifodalanadi. Olamdagi har bir predmet (hodisa, buyum, protsess) ana 

shu  butun  va  qismlarning  dialektik  birligidan  iborat.  Masalan,  leksikologiyaga  oid  «ishchilar» 

so‘zini olsak. Bu so‘z: «ish» — «chi» — «lar» kabi ma’noli qismlardan iborat. Bu qismlar o‘zaro 

birikib, bir butun «ishchilar» so‘zini hosil qiladi.  

Butun  va  qism  o‘zaro  dialektik  aloqadorlikdadir.  Butunning  umumii  tabiati  uni  tashkil 

qiluvchi  qismlarning  umumiy  xususiyatlaridan  kelib  chiqib,  butun  tarkibidagi  har  bir  qism 

butunning o‘ziga  xos xususiyatini  ma’lum darajada  ifodalaydi. Lekin  butunni tashkil qilgan  bu 

qismlar butun tarkibida har biri alohida-alohida emas, balki butunning bo‘laklari sifatida ko‘rinadi. 

Unda butunga xos ma’lum xususiyat qismlarga ham xos bo‘lishi mumkin. SHu bilan birga, butun 

tarkibidagi  qismlar  butun  bilan  umumiy  birlikka  ega  bo‘lishi  bilan  birlikda,  ular  bilan  o‘zaro 

ziddiyatda, qarama-qarshilikda bo‘lishi ham mumkin. Butunsiz qismlar va qismlarsiz butun yo‘q 

va bo‘lishi mumkin emas, ular faqat o‘zaro aloqadorlikda, birlikda, birgalikda, bir-birini taqozo 

qilgan holda mavjud bo‘ladi. Bunda butunni tashkil qiluvchi qismlar ham o‘zaro bir-birlari bilan 

ta’sir va aks ta’sir qilib turishadi. Butun va qismlarning bu o‘zaro ta’sir va aks ta’sir qilib turishlari 

natijasida butun va qismlarning o‘zgarishi va rivojlanishi sodir bo‘ladi. Bundan tashqari, har bir 

butun  va  qismlar  ob’ektiv  reallikdagi  boshqa  butunlik  va  qismlar  bilan  ham  muayyan 

aloqadorlikda va bog‘lanishda bo‘ladi.