Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

13-MAVZU: “ETIKA” FANINING PREDMETI VA JAMIYAT HAYOTIDAGI AHAMIYATI 

 

 

 

188 

 

 

 

Buddhaning  to‘rtinchi  haqiqati,  ayniqsa,  axloqshunoslik  nuqtai  nazaridan  muhim.  U  Buddha 

o‘tgan va xammaning o‘tishi mumkin bulgan nirvanaga (ehtiros, nafrat, pushaymon asta-sekinlik 

bilan so‘nib bo‘lgandan keyingi holatga) etishish yo‘lidir. U sakkiz fazilatga erishuvda iborat: 1) 

to‘g‘ri qarashlar; 2) to‘g‘pi jo‘r’at; Z) to‘g‘ri xatti-harakat; 4) to‘g‘ri nutq; 5) to‘g‘ri hayot tarzi; 6) 

to‘g‘ri jahd-jadal; 7) fikrni to‘g‘ri yo‘naltirish; 8) diqqatni to‘g‘ri qaratmoq.. SHunday qilib, sakkiz 

yo‘l bir-birini taqozo etuvchi uch omil - bilish, xattiharakat va diqqatning birligidan iborat. Bilim 

va axloq bu o‘rinda yaxlitlikka ega; fazilat bilimdan (illat esa bilimsizlikdan) kelib chiqadi, shu 

sababdan  bilimni  fazilatsiz  takomilashtirish  mumkin  emas.  Bu  axloqiy  komillikka  etishishning 

tygallangan  konsepsiyasi  “Sochlarining  fatilasi,  sulolasi  yoki  zoti  tufayli  brahman  bulmaydi. 

Kimdaki  xaqiqat  va  dhamma  bo‘lsa,  o‘sha  baxtli  va  o‘sha  brahman”,  -  deyladi  buddhachilik 

axloqiy  qoidalari  jamlangan  kitobda.  SHunday  qilib,  buddhachilik  tomonidan  vedalar  obrusi, 

braxmanlarning istisnoli holati inkor etiladi, jamiyatni varnalarga bo‘lish qoralandi. Shubxasiz, bu 

axloqiy taraqqiyot ko‘rinishlaridan biri edi.   

Buddhachilik axloqshunosligi nafaqat Hindistonda, balki qadimgi Xitoyda xam o‘ziga xos mavqe 

egalladi. Lekin u erda yana ikki axloqshunoslik yo‘nalishi katta amiyatga va qamrovga ega edi. 

Ulardan biri daochilik.  

Daochilik  ta’limotining  asoschisi  Lao-szi  (miloddan  avvalgi  VI  -  V  asrlar)  yipik  namoyondasi 

Chjuan-szi (miloddan avvalgi 369-286 yillar) xisoblanadi. Lao-sziga nisbat beriladigan “Dao de 

szin” kitobida daochilikdagi asosiy yunalishlarning moxiyat aks etgan. “Dao - xamma narsadan 

ustun”, “ildiz”, “Er va osmonning onasi”, “dunyoning ilk asosi”, “si” esa moddiy asos, dao “de” 

ni  -  fazilatni undan  yaratadi. SHuningdek, “dao” yo‘l  ma’nosini  ham anglatadi. “dao de szin”ni 

“Fazilat yo‘li” deb ham atash mumkin.  

Inson mavjud olam kabi dao qonunlari asosidz vujudga kelgan, u tabiatni bir qismi, uning vazifasi 

fazilat  (de)  yo‘lidan  borish.  har  qanday  suniy  aralashuv,  tabiatning  muvofiqlik  tartibini 

o‘zgartirishga  intilish-odamlar  uchun  halokatli,  barcha  yovuzliklarning,  son-sanoqsiz 

baxtsizliklarning  manbai  tabiat  joriy  etgan  qonunlardan  chekinishdadir.  SHu  sababli  Lao-szi 

nazdida faoliyat daoga qarshi qaratilgan va xalqqa zarar keltiradi, uning asosiy axloqiy tamoyili 

“uvey” - faoliyatsizlik, donishmand kishining “dao”si, bu kurashsiz faoliyat. Lekin bu kurashsiz 

faoliyat aslida tabiatga qarshi bulmagan faol xatti-harakat, faqat daoga xos, tabiat qonunlariga mos 

faoliyat.   

Ayni paytda, Lao-szining fikricha, donishmand bilimini oshira borib, uni odamlarga tarqatmaydi, 

faqat  xalqning  farovonligi  uchun  ishlatadi;  “Xalqning  bilimi  kuchli  bo‘lsa,  uni  boshqarib 

bo‘lmaydi.  Uning  emagini  Totli,  kiyimini  chiroyli,  uy-joyini  tinch,  hayotini  quvonchli  qilish 

kerak”. Ana o‘shanda, ya’ni ilm fan taraqqiy etmasa, sivilizatsiya kirib kelmasa, bir davlat qo‘shni 

davlatga  ko‘z  olaytirmaydi,  urush  bo‘lmaydi.  Xullas,  donishmand  ibtidoiy  davrlarni 

ideallashtiradi.  

Xulosa qilib aytadigan bulsak, daochilik axloqshunosligidagi asosiy maqcad- odamlarning tabiat 

ko‘rsatgan yo‘ldan borishiga erishish; tamoyili-faoliyatsizliq xalqning baxti - uning urug‘chilik, 

qabilachilik  munosabatlaridagi  tenglik  va  soddalikka  qaytishda  donishmandlarning  baxti  esa 

mo‘tadilliq xotirjamlik, tabiatga yaqinlikdadir.  

Daochilikning  asosiy  raqibi  hicoblanmish  konfutsiychilik  esa  qora  xalqsan  nodonligi  uchun 

jirkanadi,  uni  axloqiy  xayotra  nomunosib  deb  biladi.  Zero,  konfysiychi.likninr  axloqiy  ideali 

szyun-szi  himmatli  jo‘mard.  Uning  yuksak  fazilatlari  -  fidoyilik,  sofdillik,  sadoqat,  adolat.  U 

---