Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

13-MAVZU: “ETIKA” FANINING PREDMETI VA JAMIYAT HAYOTIDAGI AHAMIYATI 

 

 

 

186 

 

 

 

Qadimgi 

Turonzamin va Eronzamindagi axloqiy tafakkur taraqiyoti zardushtiylik dinining 

vujudga  kelishi  bilan  bog‘liq  Qadimgi  Xorazmda  yaratilgan  “Avesto”  deb  atalgan  muqaddas 

kitobida asosiy axloqiy fazilatar va illatlar sanab o‘tiladi, talqin etiladi. Unda Zardushtiylik iloxi 

Axura-Mazda-ezgulik,  Ahriman  esa  yovuzlik  timsoli  sifatida  namoyon  bo‘ladi:  ezgulik  va 

yovuzlik, yorug‘lik va zulmat, hayot va mamot o‘rtasidagi abadiy ko‘rashining ibtidosi aks etadi. 

“Abadiy  ezgulik”,  “Ezgu  niyat”,  “Ezgu  tartib”,  “Ilohiy  tobe’lik”,  kabi  ezgu  tushunchalar  real 

ma’no kasb qilib, insoniylashgan qiyofadagi ma’budlar siymosida namoyon bo‘ladi, ular Axura-

Mazda  atrofida  yaxshilik  urug‘ini  sepib  yuradi.  Bunday  tushunchalarning  aksi  esa  Axriman 

atrofidagi yovuz kuchlarda reallashadi. Yovuz fikr tajassumi Apa Mana, so‘lish va o‘lim timsoli 

Tuarvi  hamda  Zarik  ismli  devlar  shular  jumlasidandir.  Zardushtiylik  dinini  ma’lum  ma’noda 

axloqiy  e’tiqod,  uning  muqaddas  kitobi  “Avesto”  ni  qadimgi  ajdodlarimiz  amal  qilgan  axloqiy 

tushunchalar va ko‘rsatmalar majmui deyish mumkin. Buni ushbu din ayg‘omchisi Zardushtning 

“Avesto”dagi Asha alqovidan joy olgan quyidagi so‘larni yaqqol ko‘rish mumkin:  

Quvonsin Axura-Mazda – “Eng loyiq haqning irodasi ro‘yobga chiqib”, Axriman daf bo‘lsin. Ezgu 

o‘y,  ezgu  so‘z,  ezgu  ishlarni  alqayman,  o‘zimni  butkul  ezgu  uy,  ezgu  so‘z  va  ezgu  amallarga 

baxshida etaman, Barcha qabih uy, yomon so‘z va yomon ishlardan tiyaman, 

 

Yukunchim, maqtovim, ezgu fikrim, Ezgu so‘z (savobli) ezgu ishlarim 

 

“tanamdagi jonim” bilan birga  sidqi 

dildan Sizlarga (baxshida) bo‘lsin, ey 

o‘lim bilmas Valiylar. haqni sharaflab 

(deyman): 

 

“haqiqat – Oliy ne’mat. Bu ne’matdan ul kishi  

bahramandkim, savob unga bo‘lgay, kim agar 

xaq yo‘lida savob (ishdan) qolmasa, savob 

ishdan qolmasa, savob ishdan qolmasa” 

 

“Avesto”  dagi  talqinlar  insonning  real  hayoti  bilan  bog‘liq  ekanligi  diqqatga  sazovor.  Undagi 

ezgulik  ruhi  –  yaratuvchilik,  ijodkorlik  quvvati,  Yovuzlik  esa,  buzish  va  buzg‘unchilik  kuchi 

tarzida namoyon bo‘ladi.  

Axura-Mazda qiyofasidagi ezgulik  hayot ramzi, erni  inson, hayvonot va nabotot bilan  boyitadi, 

inson ularni sog‘lik, kuch-qudrat, baxt, shodlik, umid, ishonch, go‘zallik, farovonlik yordamida 

munavvar qiladi. Axriman qiyofasidagi yovuzlik esa, qo‘rg‘oqchilik, ocharchilik, kasallik, mollar 

qirg‘inini, jisman va ruhan halokat singari halokalarni keltirib chiqaradi.   

“Avesto”da umri davomida ezgulik,  yaxshilik, poklik  va tozalik tamoyilari  bilan  i kqrgn odam 

o‘lgandan so‘ng uning ruxi rohat-farog‘atda bo‘lishi, gunohkor, fosih kishiniki esa aksincha: azob-

uqubat  hamda  xunuklik  komiga  maxkum  etilishi  aytiladi.  Buni  professor  Tilab  Maxmudov 

o‘zining  “  Avesto”  haqida”  degan  katta  maqolasida  atroflicha  yoritiladi:  solih  odam  o‘lgach, 

ruhining joni uch kun uning boshida zavq-shavq, rohat-farog‘at og‘ushida turadi, keyin xushbo‘y 

o‘simliklar  yusiga  qalqib  chiqadi.  Uni  ajib  bir  shabada,  muattar  nasim  qarshilaydi.  SHabada 

qo‘ynida 15 yoshar barcha go‘zallaikdan ham go‘zal qiz namoyon bo‘ladi. Bu go‘zal qiz egulik va 

poklik,  savob  ishlarnin  timsoli.  U  ruhga  qarata:  “Muloyim  edim,  yanada  muloyimroq  qilding, 

chiroyli edim yanada go‘zal qilding, balandda edim, ezgu o‘y, ezgu so‘z va ezgu a’mol bilan meni 

yanada balandga ko‘tarding” – deydi. Gunoxkor, yovuz odamning ruhi esa, vujud ustida uch kun 

qolib, tengsiz azoblarni boshidan kechiradi. Uch kundan so‘ng u o‘zi yaratgan barcha yovuzliklar 

ustida  tarvoz  qiladi.  So‘ng  tirikligida  hech  qachon  uchratmagan  barcha  xunukliklardan  ham 

xunukroq qizni uchratdi, “Ey qora yurak, zahar tilli,  munofiq gunoxkor  – deydi qiz,  - men qiz 

emasman  sening  tiriklik  paytingda  qilgan  a’mollaringman.  Sen  tirikligingda  Xudoga  e’tiqod 

---