Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

5-MAVZU. OLAMNING UNIVERSAL ALOQALARI VA RIVOJLANISH. FALSAFANING QONUN VA 

 

KATEGORIYALARI 

 

 

  

70  

 

tavsiflanadi.  Hozirgi  ilmiy  bilimga  tayanuvchi  borliqning  falsafiy  talqini  olamning  universal 

yaxlitligini,  dunyoning  birligini  ochib  beradi.  Dialektika  kategoriyalari  borliqning  universal 

aloqalarini bilish shakli hisoblanadi.  

Aloqalarning  universalligi  ularning  tiplari  va  turlarining  rang-barangligida  namoyon  bo‘ladi. 

Aloqalarni tasniflash turli asoslarga ko‘ra amalga oshiriladi. Xususan, bir tomonlama va o‘zaro 

aloqalar, to‘g‘ri va egri aloqalar, bevosita va bilvosita aloqalar, ichki va tashqi aloqalar farqlanadi. 

Hajm jihatidan aloqalar umumiy, alohida va xususiy bo‘lishi mumkin. Mazmun jihatidan genetik, 

funksional,  strukturaviy,  energetik,  moddiy,  informatsion  va  boshqa  aloqalar  farqlanadi. 

Aloqalarning butun rang-barangligi fanning qaysidir bir tarmog‘i doirasida tadqiq etilishi mumkin 

emas. Ularning muayyan turlari maxsus fanlarning predmeti hisoblanadi.  

Dialektika  borliqning  barcha  jarayonlariga  xos  bo‘lgan  umumiy,  muhim,  universal  aloqalarni 

o‘rganadi. Fan borliqning universal qonunlarini tashkil etadigan ichki, zaruriy, muhim,barqaror, 

takrorlanuvchi  aloqalarga  alohida  e’tibor  beradi.  Umumiy  aloqalar  dialektika  kategoriyalarida 

yoritiladi.  

O‘zaro aloqa. 

Real voqelikda har bir muayyan ob’ekt ko‘p sonli sababiy zanjirlarning murakkab  

«tuguni» hisoblanadi. U boshqa ob’ektlardan ta’sirlanish bilan bir vaqtda o‘zi ham ularga aks  

(reaktiv) ta’sir ko‘rsatadi. «Tashqi» va «ichki» sababiy zanjirlar unda uyg‘unlashadi, kesishadi va 

tarmoqlanadi. Ular bir-biri bilan o‘zaro aloqaga kirishadi va bu o‘zaro aloqa ob’ektda yuz beruvchi 

barcha  jarayonlarning  negiziga  aylanadi.Ob’ektni  bilish  uchun  pirovard  natijada  unda  vujudga 

kelgan sababiy aloqalar «tuguni»ni echish talab etiladi. Barcha hodisalar mohiyatiga izohni o‘zaro 

aloqadan  izlash  kerak.  U  hodisalarning  barcha  xossalari  va  xususiyatlarini  belgilaydi,  amalda 

mavjud  bo‘lgan  barcha  imkoniyatlar,  tasodiflar  va  zaruriyatlarning  manbalarini  o‘zida 

mujassamlashtiradi. O‘zaro aloqani tushunish umuman ob’ektni tushunish demakdir. Ammo har 

qanday ob’ekt boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro aloqa qilgani  bois,uning  barcha o‘zaro aloqalarini 

bilish uchun undan boshqa ob’ektlarni o‘rganishga,ulardan – uchinchi ob’ektlarga o‘tishga to‘g‘ri 

keladi va hokazo. Ayrim ob’ektning tabiatini belgilovchi o‘zaro aloqani bilish jarayoni cheksizdir. 

Paskal ta’biri bilan aytganda, to‘g‘nag‘ich kallagini bilish uchun butun Olamni bilish talab etiladi.