Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq

5-MAVZU. OLAMNING UNIVERSAL ALOQALARI VA RIVOJLANISH. FALSAFANING QONUN VA 

 

KATEGORIYALARI 

 

 

  

69  

 

Dunyoda  boshqa  narsalar,  hodisalar  va  jarayonlar  bilan  tabiiy  aloqadorlikda  bo‘lmagan 

hech bir narsa, jarayon yo‘q. Lekin biz o‘z bilish jarayonimizda biron narsa yoki hodisani o‘rganar 

ekanmiz, dastlab uni boshqa narsalar yoki hodisalarning umumiy bog‘lanishlaridan ajratamiz. Bu 

jarayonda  biz  uning  o‘ziga  xos  tomonlari  va  xususiyatlarini  ochib  berish  uchun  bu  narsa  yoki 

hodisaning boshqa narsalar va hodisalar bilan bo‘lgan hamma aloqa va bog‘lanishlarini, hamma 

aloqadorliklarini  aniqlab,  bilib  boramiz.  Narsa  va  hodisalarni  haqiqatdan  bilish  uchun  ularning 

barcha tomonlarini, barcha aloqalarini va bog‘lanishlarini birga olib o‘rganmoq, lozim. Biz garchi 

bunga hech qachon to‘la-to‘kis erisha olmasak ham, lekin har tamonlama o‘rganish talabi bizni 

xatolardan,  noto‘g‘ri  xulosa  chiqarishlardan  saqlab  qoladi.  SHu  asosdagina  biz  bu  narsa  yoki 

hodisaning bir butun tabiati va mohiyatini to‘g‘ri bilib olishga erishamiz.  

Dialektik aloqadorlik va bog‘lanishlar bir butun borliqning turli tomonlari va materiyaning 

turli  ko‘rinishlari  o‘rtasidagina  mavjud  bo‘lmasdan,  balki  har  bir  narsa  yoki  hodisaning  ham 

o‘zidagi barcha tomonlari, hamma belgi va xususiyatlari o‘rtasida ham mavjuddir. Chunki har bir 

narsa  yoki  hodisaning  hamma  tomonlari  bir-biriga  bog‘liq  bo‘lishi  va  bir-birlari  bilan  juda 

mahkam va chambarchas aloqadorligi qonuniy va tabiiy holdir.  

Aloqadorlik va bog‘lanishlar borliqning turli sohalarida turli-tuman shakllarda namoyon 

bo‘ladi. Bular quyidagilardir:  a) «elementar» zarralarning bir-birini taqozo qilishi  va aks ta’siri 

shaklida; b) planetalarning bir-birini tortib va itarib turishlari shaklida. Organik tabiatda: a) tirik 

organizmlarning modda almashinuvi shaklida; b) tirik organizmlar bilan tabiiy muhit o‘rtasidagi 

bog‘lanishlar;  v)  o‘simlik  va  hayvonot  dunyosining  o‘zaro  aloqadorligida;  g)  hayvonlar  va 

odamlar o‘rtasidagi munosabatlarda va h. k. Jamiyatda bo‘lsa: a) jamiyat bilan tabiat o‘rtasida; b) 

jamiyatning moddiy va ma’naviy hayoti o‘rtasida; v) jamiyat ishlab chiqarish usulining tomonlari: 

ishlab chiqaruvchi kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari o‘rtasida; g) jamiyatning iqtisodiy 

bazisi bilan ustqurmasi o‘rtasida; d) jamiyat iqtisodiy strukturasi elementlari o‘rtasida; e) jamiyat 

va  shaxs  o‘rtasidagi  munosabatlarda  ko‘rinadi.  Tafakkurda  bo‘lsa:  a)  bir  butun  tafakkur 

jarayonida, tafakkur shakllari o‘rtasida: b) tafakkur shakllari va qonunlari o‘rtasida; v) tafakkur va 

borliq o‘rtasida. Bilish jarayonida esa: a) hissiy bilish va aqliy bilish o‘rtasida; b) bilish bosqichlari 

va  bilish  shakllari  o‘rtasida;  v)  bilish  bilan  borliq  o‘rtasidagi  aloqalar  va  bog‘lanishlarda 

ifodalanadi.