Ijtimoiy reablitatsiya

1.4 
P six o log ik zo 'r a vo n lik
Psixologik zo'ravonlik emotsional zo'ravonlik bilan o'xshash bo'lishiga 
qaramay alohida ajratiladi (Soonets, 2000). Psixologik zo'ravonlik bu bolaga 
ko'rsatilayotgan 
munosabatlardan 
uning 
qobiliyatlari 
rivojlanishining 
torm ozlanishiga olib keluvchi faoliyatlardir.
Masalan, psiologik zo'ravonlikka oilada tez-tez yuz beradigan nizolami va 
ota- onalaming bolaga nisbatan oldindan aytib bo'lmaydigan munosabatlarini 
kiritish mumkin. Qalbdagi og'riqlar tufayli bolaning intellektual rivojlanishi 
tormozlanadi, bilish jarayonlarining rivojlanishi va adapaptasion qobiliyatlar havf 
ostida qoladi. U tez hafa bo'luvchan bo'lib qoladi, o'z o'zini hurmat qilish
49

---

qobiliyati pasayadi. B ola ijtimoiy himoyasiz rivojlanadi, nizoli vaziyatlarga oson 
tushib qoladi va tengdoshlaridan inkor qilinish ehtimoli yuqori bo'ladi.
1980 yilda ingliz psixologi Alisa Miller o'zining "Dlya tvoego sobstvennogo 
blaga" deb nom langan kitobida "zaharlovchi pedagogika", ya'ni jarohatlangan 
shaxsni rivojlantiruvchi tarbiyaviy ta'sirlar kompleksini tizimladi:
• 
O ta-onalar xo'ja yinlar ularga qaram bo'lgan bolalar.
• 
N im a yaxshi nim a yom on ekanligini ular aniqlaydilar.
• 
U lam ing nafratiga bola javobgar. Agar ulaming jaxli chiqsa u aybdor.
• 
O ta onalar doim him oyalangan bo'lishlari shart.
• 
Bolaning o'z o'zini tasdiqlashi avtoritar ota onalarga havf uyg'otadi.
• 
Bolani sindirish kerak, qanchalik tez bo'lsa shuncha yaxshi.
• 
B ulam ing barchasi hali bola jud a kichkinaligida, hech narsani 
tushunm agan paytida bo'lishi kerak.
Quloq solishga erishish metodlari turlicha: psixologik tuzoq, yolg'on, ikki 
yuzlam achilik, 
m anipulyasiya, 
qo'rqituvchi 
taktika, 
sevgini 
inkor qilish, 
izolyasiyalash, kasitish, uyaltirish, umuman bola oilada nima qilsa ham kattalar 
tom onidan qadrsizlantirilishi va ma'nosiz ko'rsatish ("Seni qo'ling boshqa yoqdan 
o'sayotganga o'xshaydi, 
yaxshisi hech narsaga tegma!"; "Baribir bundan hech 
qanday yaxshilik chiqmaydi!").
Ushbu "zaharlovchi pedagogika" qoidalariga asoslanib bolalarda quyidagi 
destruktiv ustanovkalar shakllanadi:
• 
Sevgi bu majburiyat;
• 
O ta onalar hurmatga loyiq, chunki ular ota ona;
• 
Farzand hurm atga loyiq emas, chunki u farzand;
• 
O 'z-o'ziga bahoning yuqoriligi zarali, past bo'lishi esa odamlami altm ist 
qiladi;
• 
Kuchli muxabbat zararli;
• 
Bola xohishlarini 
qondirish noto'g'ri. 
Qattiqqo'llik, 
qo'pollik va 
sovuqqonlik hayotga yaxshi tayyorgarlikdir;
• 
O'zingni qanday to'tayotganing aslida qanday ekanligingdan muhim;
• 
Ota-onalar, agar ulam i hafa qilsalar ko'tara olmaydilar;
• 
Ota-onalar bem a'ni gaplar gapirmaydilar yoki aybdor bo'lmaydilar;
• 
Ota-onalar doim xaq ular adashmaydilar.
"Zaharlovchi pedagogika" qoidalari "qalbi so'ngan", keyinchalik esa 
boshqalarni qalbini jarohatlovchi, ijtimoiy tolerantligi past, rigid qaram shaxsni 
shakllantiradi. O ta onalar esa bolani mayib qila turib, uning baxti uchun hamma 
narsa qilayotganlariga ishonadilar.
• 
M iller ota-onalar orasidagi motivni quyidagilarga ajratadi:
50

---

• 
Qachonlardir o'zlari duchor bo'lgan xo'rlanishni boshqaga o'tkazishga 
bo'lgan ongsiz ehtiyojdir;
• 
Bostirilgan hissiyotlami chiqishiga bo'lgan ehtiyoj;
• 
M anipulyasiya uchun o'z boshqaruvida tirik ob'ektga egalik qilish 
ehtiyoji;
• 
O'z-o'zini himoyalash, shuningdek ota onasining pedagogik tamoyillarini 
o'z bolasiga o'tkazish orqali ota-onasini va o'z bolaligini ideallashtirishga 
ehtiyoj va boshqalar.
Agar sanab o'tilgan motivlardan hech bo'lmaganda birortasi bo'lsa ham, bu 
holda ota-onalar pattemini o'zgartirish ehtimoli yuqori emas.
Biroq, bular bola cheklovlarsiz tarbiyalanishi kerak degani emas. Kattalar 
tom onidan bolaning 
hislariga sabrlilik va hurmat ko'rsatilishi, pedagogik 
ta'sirlarning tabiiyligi, ya'ni pedagogik tamoyillarga asoslanishi kerak.