Ijtimoiy psixologiya

Tolerantlikning  namoyon  bo‘lishiga  ko‘ra  turlari
Turkum
Turlari
Tarkibi
K om ponentlari
Ijtimoiy  munosabat  as- 
pekti  (attityud)ga  ko‘ra
Affektiv,  kognitiv, 
konativ
Shaxs  faolligi  kompo- 
nentiga  ko4ra
Ehtiyojlar, 
motivlar, 
me ’yorlar, 
qadriyatl i 
yo4nalganlik, 
faoliyat 
stili,  shaxsiy  mazrnun, 
shaxsiy  va  ijtimoiy  (gu- 
ruhiy)  moslik.
Ko^rinishlari
Farqlarga  kocra
Avlodlararo, 
jinslararo 
(gender), 
shaxslararo, 
m adaniyatlararo,  dinla- 
raro,  kasbiy,  boshqaruv, 
ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy 
tolerantlik
Tiplari
Tolerantlik  subyektiga 
ko'ra
Shaxsiy,  guruhiy
Tolerantlik  obyektiga 
ko'ra
Shaxsiy,  guruhiy,  shu- 
ningdek situativ  (o‘z ichi- 
ga  noaniqlikka  nisbatan 
tolerantlikni  oladi)
Darajalari
Psixikaning  funksi- 
yasiga  ko'ra
Psixofiziologik, 
psixo- 
logik,  ijtimoiy-psixologik
Namoyon  bo'lish  dara- 
jasiga  ko'ra
Past,  o'rta,  yuqori

---

Nam oyon  bo‘lish 
shakllari
Intolerantlik 
yo'nalishiga  ko'ra
G eterointolerant, 
auto - 
intolerant
Ochiqlik  darajasiga 
kofcra
O chiq,  yashirin
Anglanganlik  d ara­
jasiga  ko'ra
A nglanm agan, 
anglan- 
gan
Tolerantlik  fenomenining  differensiyallashgan  tushunchasiga 
quyidagilar  kiradi:
•   tabiiy  tolerantlik  —  yosh  bolalarga  xos  boigan  va  uning 
shaxsiy  «Men»  sifatlari  assotsiatsiyalashmagan  —  ochiqlik,  meh- 
ribonlik,  ishonuvchanlik  («А»  tipli  tolerantlik);
•  ma’naviy  tolerantlik  —  insonning  tashqi  «Men»i  bilan  as- 
sotsiatsiyalashgan  sabr,  sabrlilik  («В»  tipli  tolerantlik);
•   axloqiy tolerantlik  — ichki  «Men»  bilan  assotsiatsiyalashgan 
qabul  qilish  va  ishonch  tuyg‘ulari  («D»  tipli  tolerantlik).
Ushbu  tolerantlik  tiplariga  batafsil  to‘xtalib  o‘tamiz:
«А»  tipdagi  tolerantlik  — bu  boshqa  bir  insonni  so‘zsiz,  tabiiy 
ravishda,  boricha  qabul  qilish,  unga  nisbatan  qadrli  va  aziz  mav- 
judod  sifatida  munosabatda  bo‘lishdir.  Bunday  tolerantlik  yosh 
bola  hayotida  katta  o‘rin  egallaydi,  chunki  uning  shaxs  bo‘lib 
shakllanish  jarayoni  hali  individual  va  ijtimoiy  tajribalarni  his 
etishga  yetib  bormagan.
Tolerantlikning  bu  turi  bolalar  psixologiyasi  va  psixoanalizida 
yetarlicha  tadqiq  yetilgan.  G o‘dak  o‘z  ehtiyojlariga  nisbatan  mut- 
laqo  sabrsiz  —  u  ochlik,  sovuq,  emotsional  «huvillash»ga  nisbatan 
chidamsizdir.  U  o‘zidagi bazaviy ehtiyojlarning qondirilishini o‘ziga 
xos  bo‘lgan  qurol  —  yig‘i  bilan  talab  qilishga  moyil.  Agar  unda 
boshqa  «qurol»  bo‘lganida  edi,  u  albatta  undan  foydalangan  bo‘lar 
edi. Keyinchalik ota-onalar o‘z farzandlarini sabrlilikka o‘rgatadilar, 
ba’zida esa ayrim  kattalar o‘z ehtiyojlarini tezda qondirilishini talab 
etib,  «go‘dakligicha»  qolib  ketadilar.
Tolerantlikning  «А»  tipi  yosh  bolalarning  o‘z  ota-onalarini, 
hattoki  ular  qattiqqo‘l  munosabatda  boiganlarida  ham  —  psixo-

---

logik  yoki  jismoniy  zo‘ravonliklar jarayonida  ham  mehribondek 
qabul  qilinishining  asosidir.  «А»  tipdagi  tolerantlikning  mavjud 
bo‘lishi  yomon  munosabatning  namoyon  bo‘lishidan  psixologik, 
subyektiv  himoyalanganlik  va  ota-onalari  bilan  ijobiy  munosa- 
batni  saqlashga  yordam  beradi.
«В»  tipdagi  tolerantlik  shaxs  sifatida  o‘zini  ko‘rsatish  uchun 
xarakterli  boigan,  individning  shaxs  bo‘lib  shakllanish jarayoni- 
ning  ixtiyoriy  qismi  hisoblanadi.  Ko‘pincha  bu  tip  katta  yosh- 
dagilarga  xos  ekanligini  alohida  qayd  etish  lozim.  Tolerant  shaxs 
ko‘proq  bosiqlikka  harakat  qiladi,  bunda  u  ko‘pincha  himoya 
mexanizmlaridan  foydalanadi.  Biroq  ba’zida  u  o‘zining  hayajon- 
larini,  hissiyotlarini,  aytmoqchi  bo‘lgan  noroziliklari  va  agressi- 
yalarini yashiradi.  Shuni  aytish  mumkinki,  ko‘pincha  «В»  tipdagi 
tolerantlik  haqiqiy  bo‘lmagan,  qisman  namoyon  bo‘luvchi,  shart- 
li,  madaniy  tolerantlikdir.  Ya’ni  bu  tipdagi  tolerantlikka  misol 
keltiradigan bo‘lsak,  quyidagicha  ifodalarni  ko‘rish  mumkin:  «Biz 
sizga  sabr  qilamiz,  chunki  ...»;  «Sharoit  shuni  taqozo  qiladiki, 
biz  sizga  chidashga  majburmiz,  chunki  ...»;  «Ayni  paytda  men 
o'zimdek  bo‘la  olmayman  va  o‘zimni  sabrlidek  qilib  ko‘rsatib  tu- 
rishga  majburman  ...»;  «Men  boshqa  narsa  haqida  o‘ylayman,  le­
kin  buni  oshkor  aytish  ...».
«В»  tipdagi  tolerantlik  —  bu  berk,  yashirin  ichki  agressiya 
bo‘lib,  bunday sabrlilik bir qarashda sabrsizlikdan yaxshiroq boiib 
ko‘rinsa-da,  unisi  ham,  bunisi  ham  tabiatan  bir  xil  hodisalar  hi­
soblanadi.  Ularning  psixologik  asosi  bir  xil  bo‘lib,  ular  orasidagi 
farq  sifat  jihatdan  emas,  faqatgina  son  jihatdandir.  Shuni  aytish 
mumkinki,  «D»  tipdagi tolerantlik — sabrsizlikning teskari  tomo- 
ni  bo‘lib,  inson  ustidan  turli  xildagi  zo‘ravonlik,  manipulyatsiya, 
uning  subyektiv  tavsiflarining  suiiste’mol  qilinishidan  iboratdir.
«D»  tipdagi  tolerantlik  inson  tomonidan  atrofdagilar bilan  bir 
qatorda  o‘zini  ham  bir xilda  qabul  qilishdir.  Zo‘ravonlik  va  ma- 
nipulyatsiyaga  qarama-qarshi  bunday  o‘zaro  ta’sir  etish  boshqa 
inson  uchun  qadrli  bo‘lgan  ichki  qadriyatlar,  hayotning  mazmu- 
ni,  his-hayajonlariga  hurmat  bilan  qarashni  va  ularni  to‘g‘n

---

qabul  qilishni  aks  ettiradi.  Bu  haqiqiy  yetuk,  asl  pozitiv  tole­
rantlik  bo‘lib,  «А»  va  «В»  tipdagi  tolerantliklarga  nisbatan  inson 
haqiqatini  chuqurroq  va  to‘liqroq  anglashga  asoslanadi.
Bolalar  va  ota-onalar  o‘rtasidagi  munosabatdagi  o‘zaro  sabr- 
sizlik  o‘z-o£zidan  paydo  bo‘lmaydi,  bu  kattalarning  sabrliligi, 
ya’ni  tolerantligi  oqibatidir.  Psixologik  tadqiqotlardan  m a’lum 
bo‘lishicha,  bolaning  oiladagi  erta  psixologik  jarohatlanishi, 
doimiy  ravishda  bolaning  individual  namoyon  bo‘lishini  bosib 
borilishi  natijasida  shaxsning  avtoritar  intolerantligining  rivojla- 
nishiga  olib  keladi.
Avlodlar  o‘rtasidagi  nizo  —  bu,  eng  avvalo,  qadriyatlar  tizi- 
mi  konfliktidir.  Masaian,  o‘smirlik  yoshidagi  ko‘pgina  muam- 
molar  asosan  ularning  ota-onasi  bilan  munosabatdagi  sabrsizligi 
bilan  bog‘liqdir.  Albatta  bu  sabrsizlik  birdaniga  yuzaga  kel- 
maydi.  0 ‘smirlik  davridagi  nizolar  shunisi  bilan  qiziqki,  tole­
rantlik  ko£rinishlari  shakllanishining  ketma-ketligini  inobatga 
olgan  holda  o‘smirni  «kattalarning  kattasi»  sifatida  ko‘rib  chiqi- 
shi  mumkin.  0 ‘smir  katta  bo£lib  borgan  sari  uning  hayotidagi 
barcha  o‘zgarishlar  uning  uchun  yangilik  bo‘lib,  hali  o‘smir  to- 
monidan  yetarli  darajada  o‘zlashtirilmagan  bo‘ladi.  0 £zining 
sabrsizligi,  qattiqqo£lligi,  qat’iyatliligida  o£smir kattalardan  ancha 
o£zib  ketadi.  0 £smir  «o£z  olamida»  yashaydi,  uning  qadriyatlari 
tizimi  yaxshilik va yomonlik dualizmiga  asoslangan  bo£lib,  aynan 
ularni  atrof-olamga  ko£chirishga  intiladi;  kattalar  esa  ularning 
ruhiy  mavjudlik  tomonlarini  kuchaytirish  o£rniga,  ularni  ko‘proq 
ijtimoiylashtirishga  harakat  qiiadilar;  buning  natijasida  rezonans 
yuzaga  keladi,  ya’ni  ota-onasining  negativ  atmosferasi  ta ’sirida 
o£smirda  negativizm  kuchayib  boradi.
Aynan  o£smirlik  yoshida  o£ziga  xos  «tuynuk»  paydo  bo£lib,  bu 
tuynuk  «А»  tipdagi  tolerantlik  bilan  «В»  tip  tolerantlik  o£rtasida 
hosil  bo£ladi;  o£smir  endi  bola  uchun  xarakterli  bo'lgan  «А»  tip­
dagi  tolerantlikka  toqati  yo£q  va  o£z  navbatida  kattalarga  xos 
bo£lgan  sabrlilik  tolerantligiga  ham  hali  tayyor  emas.  O'smirlik

---

suitsidi  ak sariy at  h o la tla rd a ,  o ‘s m irn in g   « m arg in al  to leran tlig i»  
kabi  c h e g ara la n g a n   im k o n iy atlari  b ilan   iz o h la n a d i.
K a tta la rn in g   yosh  b o la la r b ila n   o ‘z aro   m u n o sa b a tid a g i  m u a m - 
m o   s h u n d a n   ib o ratk i,  b o lan i  em as,  o ‘z in i- o ‘zi  q abul  q ilis h in i, 
y a’ni  o ta -o n a la rn in g   o ‘z la rin i  b irla m c h i  qabul  q ilish la ri  va  bu 
n a rsa   q a n d a y d ir  «soya»ni  his  e tish n i  y uzag a  keltiradi.
«D»  tip d ag i  to le ra n tlik   bir  q a to r  m u lo q o t  a m a liy o tla rin in g  
o ‘ziga  xos  xarakterli  x u su siy a tla rid a n   h iso b lan ib ,  p six o te ra p e v tik  
effektga  egadir.