Ijtimoiy psixologiya

Ijtimoiy  ustanovkalarning  o‘zgarishi
Ijtimoiy  psixologiyada  bugungi  eng  m uhim   va  dolzarb 
m uam m olardan  biri  —  shaxsning  shakllanib  bo‘lgan  ijtimoiy 
ustanovkalarining  hayot  va  faoliyat  m azm uniga  qarab  o ‘zgarishi 
yoki  o ‘zgarm asligini  aniq  dalillar  m isolida  asoslab  berishdir. 
Bu  borada  ham   g‘arbda  m a’lum  tadqiqotlar  mavjud.  B inobarin,

---

bixevioristik  yo‘nalishdagi  ijtimoiy  psixologik  oqim   nam oyan- 
dasi  K .X ovlandning  fikricha,  ijtimoiy  ustanovka  o ‘rgatish  yoki 
ijtimoiy  psixologik  ta ’sir  yo‘li  bilan  o ‘zgarishi  m um kin.  Ya’ni 
insondagi  turli  xil  ustanovkalarni  o‘zgartirish  uchun  unga  n is­
batan  rag‘batlantirish  yoki  jazolash  tizim in i  o ‘zgartirish  dar- 
kor.
Kognitiv  yo‘nalishdagi  ijtimoiy  psixologik  oqim i  nam oyan- 
dalari  (F.Xayder,  T. Nyukom ,  L. Festinger,  C h.O sgu,  P. Tan- 
nenbaum )ning  fikriga  ko‘ra,  shaxslar  orasidagi  nizoli  vaziyatlar 
hosil  b o lg an d a  ulardan  biri  ongli  ravishda  o‘z  ustanovkasini 
o‘zgartira  olishi  kerak.  Bu  esa  o ‘z  navbatida,  psixologik  himoya 
omili  sifatida  talqin  qilinishi  m um kin,  ya’ni  ular  orasida  sodir 
bo ‘lishi  m um kin  bo‘lgan  nizoning  oldini  olishi  m um kin.  Umu- 
m an,  ijtimoiy  ustanovka  ongli  faoliyat,  ijtimoiy  m as’ullikni 
anglash  zam irida  o ‘zgarishi  e ’tiro f  etiladi.  Bu  esa  psixologik 
him oya  vositasi  sifatida  shaxs  va  uning  kam olotida  m uhim   aha- 
miyat  kasb  etadi.
Ijtimoiy 
ustanovkalarning 
o'zgarishini 
talqin 
qilishda, 
P.N. Shixerev tom onidan keltirilgan ilmiy dalil va xulosalar hozirgi 
zamon  ijtimoiy  psixologiya  fanining  amaliyot  bilan  bog‘liq  taraq- 
qiyotida  m uhim   o ‘rin  tutganligini  ko‘rish  m um kin.  P.N. Shixerev 
ustanovka  —  insonni  o kz-o ‘zini  idora  qilishda  va  samarali  faoli- 
yatida  namoyon  boMuvchi  jarayon  ekanligini  va  uni  o‘zgartirish 
uchun,  dastlab  shu  jarayonni  o£rganish  m uhim ligini  ta ’kidlaydi 
(P.N. Shixerev,  1976).
Shakllangan 
ijtimoiy 
ustanovkaning 
hayot 
m obaynida 
o ‘zgarishi  m um kinligi  m uhim   ijtimoiy  psixologik  aham i- 
yatga  egadir.  A m erikalik  olim   K .X ovlandning  fikricha,  ijti­
moiy  ustanovka  o ‘rganish  y o ii  bilan  o‘zgartirilishi  m um kin. 
Ya’ni  talabalarga  turli  xil  m a’lum otlarni  qayta-qayta  takrorlab, 
uning  ongida  shu bilim ni  hosil  qilish  orqali  ularning  ustanovka- 
larini  o ‘zgartirish  m um kin.  B undan tashqari  talaba  va  o ‘qituvchi 
o‘rtasida  nizolarning oldini olish  uchun ham  u larning qay biridir 
o‘z  ustanovkalarini  qay  usulda  bo‘lm asin  o‘zgartirishi  maqsadga

---

muvofiqdir.  Aks  holda  nom utanosiblik  prinsipiga  ko‘ra  ularning 
orasida  shaxslararo  nizo  yoki  kelishmovchilik  paydo  bo‘lishi 
muqarrardir.
Xorij  tadqiqotchilari  «ustanovkalar  vaqt  o ‘tishi  bilan  qay 
darajada  o'zgaradi?»  degan  savolga  javob  topishga  harakat 
qilishdi  va  misli  ko‘rinm agan  natijaga  erishishdi:  vaqt  o‘tib 
ustanovkalari  o‘zgargan  kishilar  kam dan  kam  hollarda  aynan 
shunday  bo‘lganini  ta ’kidlashadi.  Daril  Bern  va  Keyt  Mak 
Konell  Karnegi  Mellon  universiteti  talabalari  o‘rtasida  so‘rov 
olib  bordi.  Tadqiqotchilar  bergan  savollar  orasida  talabalarning 
o ‘quv jarayonini,  aynan  talabalarni  nazorat  qilishga  m unosaba- 
tini  aniqlovchi  yashirincha  savol  ham  mavjud  edi.  Unga  nisba­
tan  talabalar  deyarli  yomon  m unosabat  bildirm aganlar.  Lekin 
bir  haftadan  so‘ng  tadqiqot  qayta  o'tkazilganda  sinaluvchilar 
talabalar  nazoratiga  qarshi  ekanliklari  haqida  fikrlarini  yozib 
berishgan  va  talabalar  nazoratiga  m unosabati  ham   anchagina 
yomonlashgan.  Tadqiqotchilar  ulardan  savollarga  qanday  javob 
berishganlarini  eslashni  so‘rashganda,  ular  avvalgi  va  hozirgi 
javoblari  bir  xil  ekanligini  ko‘rsatganini  tan  olishm agan.  K lark 
universiteti  talabalarida  ta ’kidlagan  va  tajriba  ularga  ta ’sir  ham 
shunday so‘rov  o‘tkazilgan va  ular ham   xuddi  shunday javob  qay- 
tarishgan.  A.  Uikson  va  Djems  Lerd  talabalarning  hozirjavoblik 
va  q at’iyatlilik  bilan  o ‘z  o ‘tm ishlari  haqida  gapirishlariga  tan 
berdilar.
Ijtimoiy  ustanovkalarning  shakllantirish  va  o‘zgarish  ja ­
rayonini  tadqiq  qilishga  katta  hissa  qo‘shgan  olim lardan  biri 
am erikalik  olim  K.Xovland  hisoblanadi.  U  shaxsning  ijtimoiy 
ustanovkalariga  ta ’sir  ko‘rsatuvchi  om illarning  uchta guruhi  bor- 
ligini  uqtirgan:
1.  M a’lumot  manbai  bilan  bog‘liq  om illar guruhi.
2.  M a’lumot  m azm uni  bilan  bog‘liq  om illar guruhi.
3.  M azkur om illar yo‘naltirilgan  auditoriya bilan bog‘liq om il­
lar guruhi.

---

Ijtimoiy 
ustanovkalarning 
shakllanishi 
va 
o ‘zgarishiga 
m a’lum otlarning  manbai  quyidagicha  ta ’sir  ko‘rsatishi  m umkin:
1)  m a’lumot  manbaiga  nisbatan  kishilarda  ijobiy  munosabat 
mavjud  bo‘lsa,  u  holda  ularning  ijtimoiy  ustanovkalari  kuchliroq 
o‘zgarishi  m um kin;
2)  m a’lumot  m anbaiga  nisbatan  kishilarda  salbiy  m unosabat 
mavjud  bo‘lsa,  u  holda  ijtimoiy  ustanovkalar  um um an  qaram a- 
qarshi  tom onga  o ‘zgarib  ketishi  m um kin  («bum erang  effekti»);
3)  agarda  m a’lumot  m anbai  kishilar  o‘rtasida  «o‘zim izniki» 
sifatida  qabul  qilinsa  (u va  shaxs  o‘rtasida  ijtimoiy-psixologik dis- 
tansiya  bo‘lmasa),  u  holda  bunday  m anba  kishilarning  ijtimoiy 
ustanovkalariga  kuchliroq  ta ’sir  ko‘rsata  oladi;
4)  agarda  m a’lumot  m anbai  kishilar  tom onidan  «begona» 
sifatida  qabul  qilinsa  (u  va  shaxs  o ‘rtasida  katta  ijtimoiy-psixo- 
logik  distansiya  bo'lsa),  u  holda  bu  m anba  kishilarning  ijtimoiy 
ustanovkalariga jiddiy  ta ’sir  ko‘rsata  olmaydi.
Inform atsiyaning  m azm uni  va  yetib  kelish  tartibi  kishilarning 
ijtimoiy  ustanovkalar  shakllanishi  va  o‘zgarishiga  quyidagicha 
ta ’sir  ko‘rsatishi  mumkin:
1.  Kishilarga  birinchi  bo‘lib  yetib  kelgan  m a’lumot,  ik- 
kinchi  yoki  keyingi  yetib  kelgan  m a’lumotga  nisbatan  ijtimoiy 
ustanovkalarga  ko‘proq  ta ’sir  ko‘rsata  oladi  (bu  hoi  «birinchilik 
effekti»  degan  nom  olgan).  Bu  quyidagi  shart-sharoitlarda  yuz 
beradi:
a)  insonlar  kerakli  m a’lum otni  tinim siz  oqim   ko‘rinishida 
olishsa;
b)  kishilarda jismoniy  va  psixologik  charchoq  kuzatila  boshla- 
gan  vaqtda  (diqqatning  o ‘chishi,  informatsiyaga  bo‘lgan  qiziqish- 
ning  yo‘qolishi  va  h.k.)  m a’lumot  kelishda  davom  etsa.
2.  Kishilarga  ikkinchi  yoki  undan  keyin  yetib  kelgan 
m a’lumot  quyidagi  holatlarda  ijtimoiy  ustanovkalarga  ko‘proq 
ta ’sir  ko‘rsatadi:
a) 
agarda  kishilar  uni  ko‘p  vaqt  oralig‘ida  qismlarga  bo'lib- 
bo‘lib  olishsa;

---

b) 
agarda  bu  m a’lumot  kishilarga juda  uzoq  vaqt  mobaynida 
yetib  kelaversa  va  nihoyat  ular  eng  avvalida  nim alarni  eshitgan- 
liklarini  unutib  yuborishsa.
3.  Agar m a’lumot olishdan avval shaxsga «bu m a’lumotga isho- 
nish  kerak  emas»  degan  ogohlantirish  boisa,  u  holda  m a’lumot 
yetib kelganida shaxs uni  um um an  qabul qilmaydi ham da o'zining 
ijtimoiy  ustanovkasini  o ‘zgartirmaydi.
4.  Agarda  «ma’lumot  manbaiga  ishonmang»  degan  ogohlan­
tirish  kechroq  yetib  kelsa  va  ungacha  shaxs  m a’lum otni  qabul 
qilib  boigan  bo‘lsa,  u  holda  bu  ogohlantirish  shaxsdagi  ijtimoiy 
ustanovkalarning  o‘zgarishiga  ta ’sir  ko‘rsata  olmaydi.
5.  Ko‘pchilik holatlarda murakkab va qaram a-qarshi m a’lumot 
ijtimoiy  ustanovkalarga  yomon  ta ’sir  ko‘rsatadi,  aksincha  oddiy 
va  aniq  m a’lumot  ijtimoiy  ustanovkalarga  ijobiy  ta ’sir  ko‘rsatgdi. 
Masalan:  agar  shaxsga  aynan  bitta  masala  yuzasidan  ikki  xil 
m a’lumot  berilsa-yu,  lekin  u  bu  m a’lum otlarni  tushunm asa, 
u  holda  shaxs  m a’lumotga  javoban  o‘z  ijtimoiy  ustanovkasini 
o ‘zgartirmaydi.  Agar  shaxsga  bitta,  lekin  aniq  m a’lumot  tak lif 
qilinsa,  ikkinchi  m a’lumot  haqida  um um an  gapirilm asa,  u  holda 
shaxs  garchi  bu  borada  ikkinchi  nuqtayi  nazar  borligini  bilsada, 
unga  tak lif qilinayotgan  dastlabki  m a’lum otni  qabul  qiladi.
Auditoriyaning  o'ziga  xosligiga  ko‘ra  ijtimoiy  ustanovkalarning 
o ‘zgarishi  va  shakllanishi  quyidagicha  bo‘lishi  mumkin:
1.  Shaxs  m a’lumot  manbaiga  nisbatan  avvaldan  ijobiy  m uno- 
sabatda  b o isa,  u  holda  m a’lumot  beruvchining  nuqtayi  nazarini 
qabul  qilishadi  (hatto  bu  nuqtayi  nazar  yetarlicha  mantiqiy  va 
tartibli  bo lm asa  ham).
2.  Shaxs  m a’lumot  manbaiga  avvaldan  salbiy  m unosabatda 
b o isa,  u  holda  m aiu m o t  beruvchining  nuqtayi  nazarini  deyarli 
qabul  qilmaydi  (hattoki  bu  nuqtayi  nazar  mantiqiy  izchil  va  m u- 
kam m al  isbotga  ega  b o isa  ham).
3.  Yuqori  darajadagi  intellekt,  ta ’lim  va  madaniyatga  ega 
b o ig an   shaxs  ko‘pincha  emotsiyalarga  emas,  balki  mulohazali 
fikrlarga  asoslanib  reaksiya  bildiradi.

---

4. 
Past  darajadagi  intellekt,  ta ’lim  va  m adaniyatga  ega bo‘lgan 
shaxs  ko‘pincha  mulohazali  fikrlarga  emas,  emotsiyalarga  asos- 
lanib  reaksiya  bildiradi.