Ijtimoiy psixologiya

Ustanovkaning  shaxs  xulq-atvorida  namoyon  bo‘lishi
Ijtimoiy  ustanovka  shaxsning  jam iyatdagi  xulq-atvorini  tu- 
shuntirib  berish  usuli  sifatida  xizm at  qiladi.  Ijtimoiy  ustanovka 
m uam m osi  —  ijtimoiy  psixologiyaning  eng  m uhim   m uam m olari- 
dan  biri  sifatida  ko‘rilar ekan,  ustanovkaning  shaxs xulq-atvorida

---

namoyon  boiishi  masalasi  ham  ba’zi  tadqiqotchilar  tom onidan 
tahlil  etilgan  va  quyidagi  xulosalarga  kelingan.
Ustanovka  shaxsning  xulq-atvorini  belgilab  beradi,  agarda:
•  boshqa  ta ’sirlar  kamaytirilgan  bo‘lsa;
•  ustanovka  xatti-harakatga  mos  kelsa;
•   ustanovka  kuchli  bo‘lsa;
•  ustanovka  onggacha  yetkazib  borilsa.
Ijtimoiy  ustanovka  tushunchasi  m a’lum  bir  darajada  xulq- 
atvor  m otivining  tanlovini  ham  izohlab  beradi.  Ijtimoiy 
ustanovka  shaxs  xulq-atvorining  ichki,  anglanm agan  yoki 
qisman  anglangan  motivlariga  kiradi.  M asalan,  bir  talaba- 
ga  qaysidir  o‘qituvchining  dars  o‘tishi  yoqadi,  u  nim a  uchun 
shu  o ‘qituvchining  dars  o ‘tishi  yoqishini  tushunm agan  holda 
o ‘qituvchining  keyingi  darslari  ham  «menga  yoqadi»  degan 
tasavvurda  bo ‘ladi.  Shu  m a’noda  olib  qaralganda,  ijtimoiy 
ustanovka  shaxsdagi  anglanm agan  m unosabatlarga  o ‘xshaydi. 
Lekin  aslida  uning  tabiati  juda  m urakkabdir.  C hunki  ijtimoiy 
ustanovka  tushunchasida  m unosabatlar  ham ,  shaxsiy  m a’no 
ham ,  baholar  sistemasi  ham ,  bilim lar  ham   o‘z  ifodasini. to - 
padi.  Ya’ni,  ijtimoiy  ustanovka  shaxsning  turli  ijtimoiy  obyekt- 
larga  nisbatan  m unosabat  bildirishining  ichki  m exanizm idir, 
shu  obyektlar bilan  ishlashga,  ularni  baholashga  ham da  m a’lum 
tarzda  idrok  qilishga  tayyorgarlik  holatidir.
1964-yil  Lion  Festinger  (ijtimoiy  psixologiya  asoschilaridan 
biri)  quyidagi  xulosaga  keldi:  «ustanovkalarning  o‘zgarishi  xulq- 
atvorning  o‘zgarishiga  olib  kelishi  m um kinligi  aniqlanm adi,  ak­
sincha,  bizning  xulq-atvorim iz  bu  otlar,  ustanovkalar  esa  ara- 
va».
Robert  Eybelson  shunday  deydi:  «biz  har  qanday  harakatimizni 
o‘zimizni  oqlagan  holda  asoslab  berishimiz  mumkin,  biroq  isbot 
talab  qilinadigan  harakatlarni  yaxshi  bajara  olmaymiz».
1969-yilda  ijtimoiy  psixolog  A llan  Uiker  o ‘zi  o ‘tkazgan 
tadqiqotlari 
asosida: 
«kishilarning 
o ‘zlari 
o ‘ylab 
topgan 
ustanovkalariga  qarab,  ularning  xulq-atvorini  oldindan  aytib

---

bo‘lmaydi»,  degan  hayron  qolarli  xulosaga  keldi.  M asalan:  tala- 
baning  yolg‘onga  bo‘lgan  m unosabati  bilan  uning  real  hayotda 
boshqalarni  aldashi  m um kinligi  o ‘rtasida  deyarli  bog‘liqlik 
bo ‘lmaydi  yoki  faqat  yakshanba  kunlari  masjidga  borib  turish 
bilan  masjidga  bo‘lgan  m unosabat  o‘rtasida  nisbiy  bog‘liqlik 
bo ‘lishi  m um kin.
V.G. Kriskoning fikricha «har qanday ustanovkalar ong ostidan 
chiqadi  va  shuning  uchun  ularning  to‘g‘ri  yo‘l  bilan  kelishishlari 
juda  qiyin».
Ustanovkalar  bilan  harakatlar  o ‘rtasidagi  bo‘linishni  D a­
niel  Betson  va  uning  kasbdoshlari  «o‘ziga  axloqiy  bino  qo‘yish», 
ya’ni  o ‘zida  bo‘lm agan  axloqiy  xususiyatlarni  egallashga  bo‘lgan 
harakatlardir,  deb  ta ’riflaydi.  Universitet  talabalariga  ikkita  top- 
shiriq  berildi,  agar  topshiriqning  birinchisi  to ‘g‘ri  bajarilsa  30 
dollar mukofot berilishi,  ikkinchisi  uchun  hech  narsa berilmasligi 
aytiladi  va  talabalarga  ikkalasidan  bittasini  tanlashlari  tak lif qili- 
nadi.  20  ta  talabadan  bittasigina  «pul  to‘lanadigan  topshiriq»ni 
olish  kerak,  degan  fikrni  rad  etadi,  80%  talaba  esa  aksincha  yo‘l 
tutadi.  Bundan  kelib  chiqadiki,  moddiy  m anfaatdorlik  har  doim 
ustun  turishi  m um kin  ekan.
A. Uiker  va  uning  ham kasblari  ustanovkaning  xulq-atvorga 
ta ’siri  kuchsiz  ekanligini  yoritib  bergan.  Kishilar  har  doim  ham 
ochiq  muloqotga  tayyor  bo‘lmasliklari  olim larni  yangi  izlanish- 
lar  sari  yetakladi,  ularning  ichidagilarini  qanday  bo‘lm asin  aniq- 
lash  uchun  Edvard  D jouns  va  G arald  Sigal  aldov  yo‘llari  bilan 
kishilarning  haqiqiy  ustanovkalarini  chiqarib  olish,  «ko‘rinm as 
axborot  manbalarini»  aniqlash  m etodini  ishlab  chiqishdi.  1971- 
yilda  G. Sigal  va  Richard  Peydj  birgalikda  Rochester  universiteti 
talabalari  ishtirokida  eksperim ent  o'tkazdi.  Sinaluvchi  talabalar- 
ning  qo‘llariga  elektrodlar  o‘rnatildi,  ularning  rost  yoki  yolg‘on 
so‘zlaganini  m uskullarining  qisqarishiga  qarab  tablodagi  chi- 
roqning  yonib  o‘chishi  aniqlab  berishi  tushuntirildi.  Tadqiqot- 
ning  haqqoniyligi  hech  kimda  shubha  uyg‘otm adi.  Bu  usulda 
qo‘llanilgan  apparat  «ustanovkalar  haqqoniyligini  o‘lchash  yoki

---

aniqlash»  deb  nomlandi,  ayrim  hollarda  «yolg‘onlar  detektori» 
deb  ham  nomlanadi.
Ayzek  Eydjen  va  M artin  Fishbeyn  fikriga  ko‘ra  umumiy 
ustanovkalar  aniqlanayotgan  vaqtda  xulq-atvor  o‘ziga  xos 
ko‘rinishda  bo‘ladi  va  ular  bog‘liq  bo‘lmasligi  m um kin,  ya’ni 
shaxsning  so‘zi  bilan  ishi  bir  xil  bolm agandek.  Biz  avtomatik 
ravishda  biror-bir  vazifani  bajarganimizda,  ustanovkalar  yuzaga 
chiqmaydi.  Har  kuni  uyqudan  uyg‘onib,  birinchi  qiladigan  ishi- 
miz  yuzim izni  yuvish  va  salom  berish,  bu  narsani  o ‘ylab  ham 
o‘tirm ay  bajaramiz  yoki  yo‘lda  keta  turib  biror-bir  tanishim izni 
ko‘rsak  salomlashib  o‘tib  ketamiz  va  hokazo.  Bunday  avtomatik 
reaksiyalar  adaptatsiyalashgandir.
Alfreyd  Nort  Uaytxedning  fikriga  ko‘ra  «avtopilot  rejimi- 
da»  harakat  qilganimizda  bizning  ustanovkalarimiz  «uyquda» 
bo‘ladi.
O ‘z-o ‘zini  nazorat  qilishi  kuchli  bo‘lgan  insonlar  uchun 
ustanovka ijtimoiy  moslashtirish  rolini  o‘ynaydi.  Ijtimoiy ustanov­
ka  ularga  yangi  ishga,  yangi  rollarga  moslashishga  va  o ‘zaro  mu- 
nosabatlarga  kirishishga  yordam  beradi.
Insonlar  kim ningdir  ustanovkasi  haqida  so‘raganlarida,  ular 
qaysidir  insonlarga  va  voqealarga  bo‘lgan  ishonch  va  tuyg‘ularni 
nazarda  tutadilar  va  bu  holat  o‘zlarini  qanday  tutishga  tayyor 
ekanliklarini  aniqlab  oladilar.
Ustanovkalari  har xil  bo‘lgan  partnyorlar bir-birlarini  tushuna 
olmaydilar  va  shu  orada  anglashilmovchilik  tufayli  ajraladilar. 
Ustanovkalari  bir-biriga  mos  kelgan  partnyorlar  esa  muloqotda 
ko‘ngildagidek  natijaga  erishadilar.