Ijtimoiy psixologiya

Ijtimoiy  ustanovkalarni  o‘rganishdagi  uch  bosqich
Ijtimoiy  psixologiyada  ijtimoiy  ustanovkalarning  o‘rganilishi 
uch  bosqichli  jarayonni  boshidan  kechirgan.  Birinchi  bosqich  — 
XX  asrning  boshlariga  tegishli  bo lib ,  bu  davrda  fanga  ijtimoiy 
ustanovka  tushunchasi  kiritildi  ham da olim lar ijtimoiy ustanovka­
larning  m azm unini  tushunish  uchun  nazariy  va  eksperimental 
tadqiqotlarni  boshlab  yuborishdi.
Bir-biriga  ma'nodosh  b o ig an   ustanovka  va  attityud,  bir 
vaqtning  o‘zida  ham  bir  xil,  ham   boshqa-boshqa  xil  m a’no  va 
tushunchalarni  anglatishi  olim larni  bir  qancha  chalkashliklar- 
ga  olib  kelgan  edi.  Lekin  am erikalik  sotsiologlar  U .Tom as  va
F.  Znanetskiylarning  «Polshalik  dehqon  Yevropa  va  Am erikada» 
deb  nom langan  taniqli  asari  nashr  (1918— 1920-yillar)  qilingan- 
dan  boshlab,  attityud  kategoriyasiga  ijtimoiy  psixologiyaning 
asosiy  komponenti  va  shaxsning  tavsifi  sifatida  qaray  boshlandi. 
Shuning  uchun  «Ijtimoiy  ustanovka»  tushunchasining  fanga  ki- 
ritilishi  am erikalik  sotsiologlar  U. Tomas  va  F. Znanetskiylar­
ning  yuqorida  qayd  etilgan  asari  bilan  b o g iiq ,  deb  hisoblaniladi. 
Asarda  Amerikaga  muhojir  b o lib   borgan  polshalik  dehqonlar- 
ning  psixologiyasi  va  xulq-atvoridagi  o ‘zgarishlar jam iyatda  yuz 
berayotgan  voqea-hodisalarga  nisbatan  ularning  munosabatiga 
b o g iiq   ekanligiga  oid  m ulohazalar  berilgan  edi.  Aynan  m ana 
shunday  m unosabatlar ijtimoiy ustanovkalar deb  nom landi.  1935- 
yilga  kelib  faqat  am erika  adabiyotlarining  o‘zidagina  ijtimoiy 
ustanovkalarning  20  ga  yaqin  ta ’riflari  vujudga  kelgan  edi.
Ijtimoiy  ustanovkalarni  o‘rganishga  yo‘naltirilgan  tadqiqot- 
lar,  ilmiy  izlanishlar  Birinchi  Jahon  urushi  yillarida  ham   jadal- 
lik  bilan  rivojlandi.  Chunki,  «psixologik  urush»,  ya’ni  dushman 
tomonidagilarga  psixologik  ta’sir  ko‘rsatish  uchun  olib  boriladi- 
gan  targibot  va  tashviqot  ishlari  aynan  ijtimoiy  ustanovka  va  uni 
o ‘zgartirish  bilan  bogiiq  edi.  Bunda  dushmanga  nisbatan  qarama-

---

qarshi  tom ondan ko‘rsatilayotgan psixologik  ta’sirlar dushm anning 
ijtimoiy  ustanovkalarini  boshqacha  yo‘nalishda  shakllantirish,  ta- 
komillashtirish  va  o‘zgartirishga  qaratilgan  edi.
D em ak,  urush  jarayonida  insonning  ijtimoiy  ustanovka- 
laridan  raqiblarni  yengish  m aqsadida  psixologik  qurol  sifatida 
foydalanilgan.  Hozirgi  kunda  ham   terroristik  g uruh  a ’zolari 
o ‘zlarining  qabih  rejalarini  am alga  oshirish  yo‘lida  yoshlarning 
ongini  zaharlashda  u larn in g   ijtimoiy  ustanovkalaridan  foyda- 
lanayotganligini  hisobga  olsak,  yoshlarni  vatanparvarlik  ruhida 
tarbiyalashda  ham   bu  m uam m oning  chuqur  o ‘rganilishi  lozim - 
ligi  ayon  bo‘ladi.
Ijtimoiy  ustanovkaning  o‘rganilishida  ikkinchi  bosqich  1939— 
1950-yillarni  o‘z  ichiga  oladi.  Ikkinchi Jahon  urushi boshlarida va  u 
tugagandan  so‘ng  ham  ijtimoiy  ustanovkalarni  o‘rganish  borasidagi 
tadqiqotlar deyarli  o‘tkazilmagan.  Faqat  1950-yillarning  oxirlaridan 
boshlab  bu  ishlar  yana  rivojlanib  ketgan.
Ijtimoiy  ustanovkaning  o‘rganilishida  uchinchi  bosqich  1960- 
yildan  hozirgacha  davom  etib  kelmoqda.  Hozirgi  kunga  kelib, 
ijtimoiy  psixologiyaning  ko‘pgina  amaliy  (masaian,  reklam a  bi­
lan  bog‘liq)  sohalari  insonning  ijtimoiy  ustanovkalarini  o ‘rganish 
bilan  qiziqmoqdalar.  Ijtimoiy  ustanovkalar  to‘g‘risidagi  ilm iy  bi- 
lim larning  bunday  q o ilan ish i  tadqiqotning  uchinchi  bosqichini 
tashkil  etmoqda.
D.N. Uznadze  ham   ustanovka  va  ijtimoiy  ustanovka  (attit- 
yud)ni  bir-biridan  ajratish  lozim ligini  ta’kidlaydi.  Ustanovka 
umumpsixologik jihatdan  qaralib,  ongning  m a’lum  bir  reaksiyaga 
bo‘lgan  tayyorgarligi,  ongsiz  fenomen  deb  ta ’kidlanadi.  Ijtimoiy 
ustanovka  (attityud)  esa  quyidagini  bildiradi:  shaxs  tom onidan 
ijtimoiy  obyektlarning  m azm un-m ohiyatini  psixologik  boshdan 
kechirish.
Ijtimoiy  ustanovka  shaxs  xulq-atvorining  ichki  anglanilm agan 
yoki  qisman  anglangan  motivlariga  kiradi.  Ustanovka  (psixologi- 
yada)  shaxsning muayyan faolligi  (idrok,  tafakkur,  maqsadga  m u- 
vofiq harakatlar va  h.k.)ga ko‘ra  avvalgi  tajribasi  bilan belgilangan

---

tayyorgarligi;  shaxsni  muayyan  tarzda  harakatga  undovchi  tay- 
yorgarlik  shaklidir.
Ijtimoiy ustanovka  (attityud)  atrof-olam ni  umum lashgan  holda 
baholash  qobiliyatidir.  Tajribalarda  aniqlanishicha,  ustanovkada 
ko‘pincha  reallikka  mos  kelmaydigan  tasavvurlarning  saqlanib 
qolishi  kuzatiladi.
«Ijtimoiy 
ustanovka» 
atamasi 
psixologiyada 
bir 
necha 
m a’nolarga  ega.  Dastlab  ijtimoiy  ustanovka  deganda  insonning 
biron-bir  masalani  hal  qilishga  bo‘lgan  tayyorgarligi  tushunilgan.