Ijtimoiy psixologiya

identifikatsiyadir. 
Identifikatsiya  jarayonida  shaxs  xayolan  o ‘zini 
boshqalar  bilan  qiyoslaydi.  Ijtimoiy,  jinsiy  rollarni,  qadriyatlarni, 
an ’analarni  o‘zlashtiradi,  ularni  o‘zaro  taqqoslaydi,  fikr yuritadi.
Shunday  qilib,  shaxsning  jam iyatga  muvaffaqiyatli  ijtimoiy- 
lashuvida  ijtimoiy  agentlar,  ijtimoiylashuv  m exanizm larining 
ta ’siri  m uhim   o‘rin  tutadi.
Ijtimoiylashtiruvchi  maskanlar  va  oilaning 
ijtimoiylashuvdagi  o‘rni
H ar  qanday  shaxs  ijtimoiy  m uhitda  yashar  ekan  o‘sha  ijtimoiy 
m uhit uning ijtimoiylashuviga ta ’sir ko‘rsatadi va  maskan vazifasi- 
ni bajaruvchi bir qancha  muassasalarga  ega bo‘ladi.  Shaxs  ijtimoi­
ylashuviga  ta ’sir  o ‘tkazuvchi  atrof-m uhitni  birlam chi  va  ikkilam - 
chi  ijtimoiylashuv  maskanlariga ajratish  m um kin.  Oila  m uhiti  har 
bir  shaxs  uchun  ana  shunday  birlam chi,  dastlabki  ijtimoiylashuv 
o‘chog‘i,  fan tilida  aytilganda ijtimoiylashuv  m askani hisoblanadi. 
Shuningdek,  o‘zbek  m uhitida  m ahalla  va  ta ’lim -tarbiya  m uas- 
sasalari  ham   birlamchi  ijtimoiylashuv  m askani  sifatida  qaralishi 
m um kin.  Ijtimoiylashuvning  ikkilam chi  m askanlariga  esa  m eh- 
nat jam oalari,  OAV,  turli  xil jam oatchilik  tashkilotlari,  din  kabi-

---

larni  kiritish  m um kin.  Shuningdek,  m ehribonlik  uylari,  maxsus 
internatlar,  harbiy bilim  yurtlarida  nisbatan uzoq vaqt  mobaynida 
bolalarning  tarbiyalanishini,  o‘sha  yerning  m e’yorlari,  qadriyat- 
lari  va talablari  ta ’sirida  uning  dunyoqarashi shakllanishini,  o‘sha 
yerdagi ijtimoiy tajribani o‘zlashtirishi  hisobga olinsa,  bu  maskan- 
lar  ham  ijtimoiylashuv  m askanlari  sifatida  tan  olinishi  maqsadga 
muvofiqdir.
Oila  —  bu  m askanning  aham iyatini  anglash  uchun  «Qush 
uyasida  ko‘rganini  qiladi»  degan  maqolni  tahlil  qilishning  o ‘zi 
kifoya.  Ya’ni  har  qanday  bola  o ‘z  oilasida  o‘zlashtirgan  tajriba- 
laridan  hayoti  davomida  foydalanadi  va  uni  keyinchalik  o ‘z  far- 
zandlariga  ham  o‘rgatadi.
H ar  qanday  jam iyat  taraqqiyoti  shu  jamiyatdagi  sog‘lom 
oila  muhitiga  bog‘liqdir.  Sog‘lom  oila  muhitida  sog‘lom  avlod- 
lar  tarbiyalanadi  va  kamol  topadi.  M a’lumki,  dunyoga  kelgan 
go‘dakning  ijtimoiylashuvi dastavval  oilada  amalga oshadi. Aynan 
shu  maskan  quchog‘ida  bola  ijtimoiy  muhitga  moslashib,  ijtimoiy 
m e’yorlar  va  qadriyatlarni  o ‘zlashtiradi.  Shular  asosida  ijtimoiy 
hayotga  kirib  boradi.  Farzand  oilada  kamol  topar  ekan,  u  oila 
a ’zolarining  o‘zaro  m unosabatlaridan  doimo  ibrat  oladi.  Shular 
zam inida  u  boshqa  kishilarning  xulq-atvori,  xatti-harakatlarini 
o ‘rganib,  farqlay  boshlaydi  va  ular  bilan  munosabatga  kirishishi, 
muloqotda  bo‘lishining  usul  va  shakllarini  o‘rganib  boradi.
Aynan  oila  bag‘rida  bola  boshlang‘ich  ijtimoiylashuvni  oladi. 
Oila a’zolarining  munosabatlari  misolida u boshqalar bilan muloqot 
qilishga o‘rganadi,  xulq-atvori va  munosabatlar shakllarini  tushunib 
boradi va bu tushunchalari uning o‘smirlik va balog‘at yillarida ham 
saqlanib  qoladi.  Ota-onaning  farzandini  noto‘g‘ri  xatti-harakatiga 
nisbatan  reaksiyasi,  ota-onalar  o‘rtasidagi  munosabatlar  xarakteri, 
oiladagi  garmoniya  yoki  disgarmoniya  darajasi,  qondosh  aka-uka 
va  opa-singillar  o‘rtasidagi  munosabatlar  xarakteri  oilada  va  un- 
dan  tashqarida bola  agressiv  xulq-atvorini  belgilab  beruvchi  hamda 
uning balog‘at  yillarida atrofdagilar bilan  quradigan  munosabatlari- 
ga  ta’sir ko‘rsatuvchi  omillardan  biri  hisoblanadi.

---

Oilaviy  ijtimoiylashuvning  qadri  va aham iyati shundaki,  uning 
ta’sirida  birinchidan,  shaxs  katta,  mustaqil  hayotga,  jum ladan, 
oilaviy  hayotga  tayyorlanadi,  o‘ziga  yarasha  sifat  va  fazilatlarni 
shakllantirib  boradi,  ikkinchidan,  har  tom onlam a  yetuk,  barka- 
mol,  aqlli,  sog‘  va  salomat  shaxs  bo‘lib  yetishish  imkoniyatiga  ega 
b o lad i.  Ya’ni,  oila  va  uning  soglom   m a’naviy  m uhiti  bolani  ja ­
miyatda  yashashga,  o‘ziga  o ‘xshash  shaxslar  bilan  murosa  qilish, 
ham korlikda  faoliyat  yuritish,  kasb-hunarli  b o lish ,  m uom alada 
axloq-odob  m e’yorlariga  bo‘ysunishga  o‘rgatadi,  psixologik jih at­
dan  tayyorlaydi.
Rus  sotsiolog  olimi  A.Antonovning  ta’kidlashicha,  oila  ijti- 
moiy-psixologik  yaxlitlik  sifatida  shaxsga  shunday  m e’yortiv  va 
axborot  ta ’sirlarini  ko‘rsatadiki,  oqibatda  bola  eng  avvalo,  ja- 
miyatdagi  qonuniy  m e’yorlar,  xulq  andozalarini  egallaydi.  Oila 
qanchalik  inoq,  uyushgan  va  m ustahkam   b o isa,  uning  m e’yortiv 
ta ’siri  ham  shunchalik  sam arali  bo lad i.  Bunday  oilada  o‘zining 
qadriyatlaridan tashqari Jam iy atn in g  qadriyatlari, qonun-qoidalar 
va  m e’yorlar  hurm at  qilinadi,  bola boshidan jam iyatda  yashashga 
o‘rgatilgan  boladi.  Uning  aham iyati  shundaki,  farzand  m aktab- 
gacha  tarbiya  muassasasida  ham ,  keyinchalik  m aktab,  kollej  yoki 
litseyda o‘qiganda ham  tartibli,  intizomli,  aytilgan vazifa,  berilgan 
topshiriqlarni  m as’uliyat  bilan  vijdonan  bajaradigan  b o lib ,  bola­
lar jam iyatida  ham isha  o £zining  o ‘rniga  ega  b o la   oladi.  Bunday 
farzandga  turli  bid’atlar,  bem aza  chaqiriqlar,  d a’vatlar  ta ’sir  et- 
maydi,  mustaqil  fikrli,  pok  vijdonli  inson  b o lib   yetishadi.  C hun­
ki,  oila  bu  kichik  jam iyat,  jam iyatning  kichiklashgan  andozasi, 
oila m ustahkam  b o isa, jam iyat  ham  m ustahkam  b o lish in i o ‘zbek 
xalqi juda  yaxshi  biladi,  shuning  uchun  ham   ayniqsa,  m ustaqillik 
yillarida  oila  bizning  Vatanim izda  qadrlanib,  nikoh  muqaddas 
rishta  sifatida  e ’zozlanib  kelinmoqda.
Ko‘plab  olim lar  va  oila  m asalalari  bo£yicha  mutaxassislarni 
xavotirga  solgan  jihat  shuki,  zamonaviy  oila  o£zining  bola  shax- 
sini  ijtimoiylashtiruvchi  vazifasini  yaxshi  va  to liq   ado  etmayapti. 
A.Antonovning  ta ’kidlashicha,  zamonaviy  oila  oilaviy  turm ush

---

tarzini  shakllantira  olmayotganligi  sababli  ham   o‘zining bola  tar- 
biyasi  borasidagi  ijtimoiy  bilimdonligini  namoyon  eta  olmayapti. 
Bundan  tashqari,  G ‘arb  mam lakatlarida  o‘tkazilgan  tadqiqot- 
larda  aksariyat  ayollarda  onalik  ustanovkalarining  yo‘qligi,  bola 
tarbiyalash xohishining  yo‘qligi,  qo‘ydi-chiqdining bemalol  am al­
ga  oshirilishi,  rasman  FH D Y   b o lim larin i  nikohni  qayd  etmay 
yashash  (fuqarolik  nikohi),  ajrim lardan  keyingi  erkak va  ayolning 
o‘zaro  yomon  munosabatlari  bolalarning  ijtimoiylashuviga  niho- 
yatda  salbiy  ta ’sir  ko‘rsatmoqda.  Bunday  er-xotinlarning  farzand- 
lari  bir  tom ondan  um um an  oila  institutiga  va  nikohga  nisbatan 
salbiy  qarashlarga  ega  boiib,  voyaga  yetsalar,  ikkinchi  tom ondan, 
ularning  xarakterida  asosan  xudbinlik,  agressivlik  kabi  salbiy  si- 
fatlar  shakllanmoqda.  Demak,  jam iyatda  o‘z  davriga  munosib, 
soglom   fikrlovchi  yoshlarni  tarbiyalab,  voyaga  yetkazishning 
m uhim   omili  bu  rasmiy  nikohda  b o ig an   er-xotinlar  oilasining 
baham jihatlikda  yashashlaridir.
Shaxs  ijtimoiylashuvi  m uam m osining  m illiy  asoslari  o ‘zbek 
psixologi,  professor  V. Karimova  tom onidan  juda  chuqur  tahlil 
etilgan  b o iib ,  unga  ko‘ra  ijtimoiy  tarbiyaning  dastlabki  o‘chog‘i 
oila  bo‘lib,  aynan  ota-ona  dastlabki  ijtimoiy  ko‘nikm alarni  bola 
ongiga  singdiruvchi,  uning  irodasini  charxlovchi  insonlardir. 
Oilaviy  m unosabatlar  bolani  nafaqat  shaxs  sifatida  o ‘zligini 
anglash,  balki  o‘zini  u  yoki  bu  jins  vakili  sifatida  idrok  etish 
va  shaxsiy  fazilatlarini  takom illashtirishga  ham   yordam  bera­
di.  Bizning  kuzatishlarim iz  shuni  isbotlaydiki,  oilaning  to liq  
b o lish i,  ya’ni,  ota-onaning  o'zaro  tinch-totuv  yashashi,  ular 
orasida  m e’yorl  insoniy  m unosabatlar  va  soglom   m a’naviy 
m uhitning  mavjudligi  bolaning  nafaqat  jism oniy jih atd an   salo- 
m atligini,  balki  m a’naviy va  ruhiy jih atd an   ham  barkamol  b o iib  
shakllanishiga  zam in  yaratadi.  Bola  uchun  oilada  ham   ota,  ham 
onaning  b o lish i  zarurati  shu  bilan  izohlanadiki,  m asalan,  qiz 
bola  onasi  va  uning  oilada  o ‘zini  tutishiga  qarab,  o‘zini  ayollar 
jinsiga  taalluqli  ekanligini  anglashdan  tashqari,  kelajakda  q an ­
day  ona  b o lish in i  tasavvur  qilsa,  otasiga,  uning  onasiga  b o ig a n

---

m unosabatiga  qarab,  o‘zini  kelajakda  oila  qurganda  qanday  oila 
sohibasi  b o ‘lishi  lozim ligini  anglab boradi.  Xuddi  shunday,  o ‘g‘il 
bola  onasining  fazilatlari,  oiladagi  tutim i  va  otasiga  m unosaba- 
tin i  idrok  qilib  borar  ekan,  kelajakda  qanday  qiz  bilan  turm ush 
qurish  m um kinligi,  tanlaydigan  qizi  qanday  sifatlar  sohibasi 
b o lis h i  lozim ligini  bilib  borsa,  otasi  va  uning  oilada  mavqeiga 
qarab,  o‘zini  erkak  sifatida  kelajakda  tasavvur qilish  bilan  birga- 
likda  turm ush  o‘rtog‘iga  qanday  m unosabatda  bo‘lish  lozimligi 
to ‘g‘risida  bilim   va  tasavvurlarini  o rttirib   boradi.  Bu  psixologik 
qonuniyat  b o ‘lib,  shaxsning  oiladagi  shaxsiy  va  jinsiy  sotsiali- 
zatsiyasining  yetakchi  tam oyili  hisoblanadi.  Shu  bois  ham   b o ­
laning  tom   m a’noda  yaxshi  tarbiya  olib,  jam iyatda  va  oilaviy 
m unosabatlarda  munosib  mavqega ega  bo ‘lishi  uchun  oila  m uhi- 
ti  sog‘lom,  barqaror,  er va  xotin  bir-birlariga  g‘am xo‘r,  m ehrli  va 
sadoqatli  b o ‘lishlari  o ‘ta  m uhim dir.
H ar  bir  shaxs  oilaning  jam iyatdagi  o‘rni  va  funksiyalarini, 
qadr-qim m atini  anglam asdan,  V atanning  ostonadan  boshlanishi- 
ni  tushunm asdan  turib,  Vatan  tuyg‘usini  tom   m a’noda  his  qila 
olmaydi.  Bu  ish  asosan  har bir o ‘zbek oilasidagi tarbiya a n ’analari 
va ularni takom illashtirish,  m illiy qadriyatlarni  turm ush tarzining 
ajralmas  boiagiga  aylantirish,  m uloqot  m adaniyatining  sharqona 
ko‘rinishlari  bilan  zamonaviy  shakllarini  uyg'unlashtirish,  m eh- 
nat  tarbiyasi,  uning  farzandlar  farovon  turm ush  kechirishining 
m uhim   tamoyili  sifatida  qadrlanishiga  erishishi  orqali  amalga 
oshirish  m um kin.
Bundan  tashqari,  shaxsning  barkamolligi  har  bir shaxs  ongida 
oilaning  muqaddasligi,  Vatanning aslida  oiladan boshlanishi,  shu 
bois  uni  sevish  va  nikohni  m uqaddas  bilish  zarurligini,  oilaning 
jam iyat  hayotida  tutgan  o‘rni  va  funksiyalarini tushuntirish  orqali 
ro‘y berishi  inobatga  olinadi.
D em ak,  oila  bolaning  ijtimoiy  munosabatlarga  tayyor  bo‘- 
lishida m uhim  aham iyat  kasb etgan pedagogik m uhitdir.  Shu bois 
ham   olim lar  oilaning  eng  m uhim   va  dastlabki  vazifalaridan  ham  
birini  tarbiyalovchi  funksiya  ekanligini  doimo  e’tirof etadilar.

---

Lekin ayrim oilalarda er va xotin o‘rtasida samimiy,  iliq m uno- 
sabatlarning yo‘qligi,  tashqi  tom ondan  nomiga  oila  qurganliklari, 
m a’nan  esa  bir-birlariga  nisbatan  begonaday  bo'lib  qolganliklari 
bois  bu  yerda  o ‘zaro  munosabatlar  ham isha  tarang,  yuzaki  bo‘lib 
boradi.  Tabiiy,  bunday  m unosabatlar  nafaqat  ularning  o ‘ziga, 
balki  ularni  o‘rab  turgan  boshqa  qarindoshlar,  ayniqsa,  farzand- 
larga  faqat  salbiy  ta ’sir  etadi,  yoshlarning  ijtimoiylashuv  jarayo- 
niga to ‘g‘anoq bo‘lishi  ham  m um kin.  «Ko‘cha bolalari»,  «tarbiyasi 
og‘ir  bolalar»,  voyaga  yetmay  turib jinoyatga  qo‘l  urgan  o‘sm irlar 
aksariyat  holatlarda  aynan  shunday  oilaviy  m uhitning  qurbonlari 
hisoblanadi.
Kasbni  puxta  egallash  va  fidokorona  m ehnat  qilish  uchun  ilm 
qanchalik  zarur  bo‘lsa,  fozil  farzandlar  tarbiyalash  va  ularni  in- 
sonlarga  nafi  tegadigan  darajada  yetuk  qilib  tarbiyalash  uchun 
ham   ilm -bilim   shunchalik  ahamiyatlidir.  Shuning  uchun  bu  fikr- 
larning  naqadar  to ‘g‘riligi  va  ayniqsa,  ayol  kishi  uchun  savodlilik 
va  ilm ning  zarurati  to ‘g‘risida  o‘z  vaqtida  o ‘rta  asrning  ko‘zga 
ko‘ringan  iste’dodli  shoirlaridan  biri  Abdibek  Sheroziy  shun­
day  yozgan  edi:  «11m  —  ayol  uchun  ziynat.  Aqlini  nodonlikdan 
qutqargan  har  bir  ayol  nomus,  izzat,  ayollik  qadrini  tushunib 
yetadi.  Bunday  ayol  hech  bir  ishda  adashmaydi.  Ilmsiz  ayol  esa 
bola  tarbiyalashda  turli  xatolarga  yo‘l  qo‘yadi».
Bobolar va  momolar  o‘zbek  oilasida  shaxsni  tarbiyalashda  b e­
vosita  ishtirok  etadilar.  Azaliy  turkiy  udumga  binoan  ota-onadan 
ham   ko‘ra  bobo-buvilarning  tarbiyaviy  ta ’siri  kuchliroq  bo‘ladi. 
M asalan,  A m ir  Temur  shahzodalarning  tarbiyasi  bilan  ularning 
onalari emas, ulug‘ bibilari-buvilari shug'ullanishini lozim topgan. 
Shunga  ko‘ra,  Saroy-Mulk  xonim  Shohruh  M irzoni,  suyukli  na- 
biralari  M uham m ad  Sulton  Mirzo,  Xalil  Sulton  Mirzo,  Ulug‘bek 
M irzolar  tarbiyasini  o‘z  bo‘yniga  olgan.
Shuning  uchun  ham   yurtim izda  oila  ham isha  davlat  himoya- 
sida  va  oliy  qadriyat  sifatida  e ’zozlanadi.  Oila  ijtimoiylashuvning 
asosiy va  m uhim   o ‘chog‘i  bo‘lgani  uchun  ham   uning shu  m uhitda 
tarbiyalanayotgan  yoshlar  e’tiqodi  va  dunyoqarashidagi  roli  sezi-

---

larli,  hukum at  bola  tarbiyasida  ota-onalar  m as’uliyatini  oshirish 
uchun  har  yili  xayrli  tadbirlar  ishlab  chiqm oqda.