«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

3.2.Bozor iqtisodiyoti rivojida birjalarning roli. 
Birjaning quyidagi asosiy funktsiyalari ajratib ko‘rsatiladi: 
1. Birja mexanizmi yordamida xom-ashyo bozorini tashkil qilish: 
Avvalo, birja bozorda undan foydalanish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq 
bo‘lmagan talabni ta‘minlaydi. Birja talabi va taklifini birja vakillari – birja 
chayqovchilari amalga oshiradi. Birja savdosi mavjud narxlarda na taqchillik, na 
tovarning omborda to‘planib qolishi ro‘y bermaydigan imkoniyatni ta‘minlaydi; 
Birjada tovarning o‘zim emas, unga mulk maqomi yoki tovarni yetkazib 
berish uchun shartnoma muomalada bo‘ladi. Zamonaviy tovar birjasi bu real tovar 
ta‘minoti kichik miqdorda bo‘lgan holda tovarni yetkazib berish shartnomalari 
bozoridir. Birja, tovarlar katta hajmini harakatini bog‘lab o‘tirmasdan, talab va 
taklifni tenglashtiradi; 
2.Birja narxlarini aniqlash va tartibga solish. 

---

46 
Birja birja tovarlarining barcha turlari narxini aniqlash va tartibga solishda 
ishtirok etadi, birjada talab va taklifning mujassamlashuvi, katta sonli bitimlar 
tuzilishi bozordan tashqari omillarning narxga ta‘sir etishiga yo‘l qo‘ymaydi, uni 
real talab va taklifga maksimal darajada yaqinlashtiradi. Birja narxi birjaning muhim 
funktsiyasi sifatida ko‘rib chiqiladigan kotirovka jarayonida aniqlanadi. Kotirovka 
deganda birjada har bir ish kunida narxlarni qayd qilish, qimmatli qog‘ozlar yoki 
valyuta kursini, birja tovarlari narxini ro‘yxatga olish tushuniladi. 
Narx kotirovkasi bu birja narxlarini birja qoidalari bo‘yicha ro‘yxatga olish va 
e‘lon qilishdir. Bu funktsiya batafsilroq quyida ko‘rib chiqiladi. 
Bundan bozorni tashkil qilishning tarkibiy qismlaridan yana biri – narx 
barqarorlashuvi ko‘rinib turadi: 
Real talab va real taklifning mos kelmasligi tufayli vujudga kelgan narx 
tebranishlari moslashuvchanligi past bo‘lib, darhol qondirilmasdan, narx keskin 
tebranishlariga aylanish qobiliyatiga ega. Birja chayqovi narxni oshirish emas, 
ularni barqarorlashtirish mexanizmi; 
Narxni barqarorlashtirishning muhim omili bitim tuzishning ochiqligi, birja 
kuni boshida va oxirida narxning ommaviy belgilanishi (birja kotirovkasi), kunlik 
narx tebranishining birja qoidalari o‘rnatilgan chegaralar bilan cheklanishi. 
Birjaning axborot faoliyati shu bilan bog‘liq. 
3. Tovar standartlarini ishlab chiqish, iste‘molchilar uchun qulay bo‘lgan va 
shu sababli nisbiy likvidlikka ega bo‘lgan navlarni aniqlash, birja savdosiga yo‘l 
qo‘yilgan firma markalarini ro‘yxatga olish. Bularning oxirgisi o‘ta muhim. Bu 
firma ishlab chiqargan mahsulot sifatigan o‘ziga xos talabdir. Namunaviy 
shartnomalarni standartlashtirish, o‘ziga xos savdo an‘analarini o‘rnatish birja 
faoliyatining muhim tomoni hisoblanadi. 
4. Avvalgidek, birjalar o‘zinging tovar o‘tkazish funktsiyasini, ya‘ni real 
tovarni sotish va sotib olish dastlab vujudga kelgan funktsiyani bajaradi. 
5. Tovar xomashyolariga cheklangan talab narxlarini barqarorlashtirib, 
birjalar birja tovarlaridan boshqa tovarlar ishlab chiqarish harajatlarini ham 
barqarorlashtiradi. 

---

47 
6. Pul muomalasini barqarorlashtirish va kreditni engillatish. Birja pul 
muomalasi sig‘imini oshiradi, chunki u tovarlar maksimal likvidlik sohasini 
ifodalaydi. Birja ssuda kapitali qo‘llanadigan muhim sohalardan biri, chunki u 
ssudalarning ishonchli ta‘minotini taqdim etadi va riskni minimallashtiradi. 
7. Tomonlar o‘rtasida turli mojaro va kelishmovchiliklarni bartaraf qilish. 
Birja savdosi jarayonida turli sabablar tufayli (xato, aldov va h.k.) birja 
savdosi qatnashchilari o‘rtasida bevosita faqat birjada va uning mos keluvchi neytral 
organi tomonidan hal etilishi mumkin bo‘lgan muammoli vaziyatlarning vujudga 
kelish ehtimoli bor. Odatda bu hakamlar sudi yoki arbitraj hisoblanadi. 
8. Jahon bozorini shakllantirish va uning faoliyat ko‘rsatishi. Zamonaviy 
tovar birjasi bu jihatdan tovar, fond va valyuta birjalari faoliyatini birlashtiradi. 
9. Birja savdosi qatnashchilarini ular uchun noqulay narx o‘zgarishlaridan 
sug‘urtalash (xedjlash). Buning uchun birjada maxsus bitim turlari va ularni tuzish 
mexanizmlari foydalaniladi. Birja savdosi qatnashchilarini sug‘urtalash vazifasini 
bajarar ekan, birja savdoni tashkil qilgandan ko‘ra ko‘proq unga xizmat ko‘rsatadi. 
Birja real tovar sotuvchilari va xaridorlari o‘z hohishi bilan bir vaqtning o‘zida mos 
keluvchi birja savdolarida mijozlar yoki qatnashchilar sifatida ishtirok etishi uchun 
sharoitlar yaratadi. Bu birjaga ishonchni oshiradi, unga bozor chayqovchilarini jalb 
qilib, bevosita va vositachilar orqali savdo qiluvchilar sonini oshiradi. 
10. Ochiq birja savdolari o‘tkazish uchun birja yig‘ilishlarini tashkil etish, 
aynan: 

birja savdolarini tashkil etish 

birja savdosi qoidalarini ishlab chiqish 

savdoni moddiy-texnik ta‘minlash 

birjaning malakaviy apparati. 
Savdoni tashkil qilish uchun birja, avvalo, ochiq birja savdosi o‘tkazadigan 
ko‘p sonli sotuvchi va xaridorlarni sig‘dira oladigan, yaxshi jihoshchlangan bozor 
joyiga (birja zaliga) ega bo‘lishi lozim. zamonaviy elektron aloqa vositalaridan 
foydalanish savdo qilayotganlarning zalda shaxsan albatta ishtirok etishini talab 
qilmaydi, balki savdoni elektron kompyuter terminallari orqali amalga oshirish 
imkonini beradi. Biroq bu holatda ham birja yuqori samarali elektron savdo tizimini 

---

48 
ta‘minlashi ko‘zda tutilgan. Savdoning moddiy-texnik ta‘minoti birja zalini savdo 
qatnashchilari uchun ish o‘rinlari bilan jihozlash, kompyuter ta‘minoti va 
hokazolarni qamrab oladi
. 
11. Birja shartnomalarini ishlab chiqish, u quyidagilarni qamrab oladi: 

birja savdolarining sifat tavsifnomalariga talabni standartlashtirish 

tovarlar partiyasi hajmini standartlashtirish 

birja bitimlari bo‘yicha hisob-kitoblarga talablarni ishlab chiqish. 
Birja savdolariga qo‘yiladigan tovarlarga nisbatan birja qattiq talablar 
belgilaydi. Bu talablar asosida birja standartlari ishlab chiqiladi va tovar birjalarida 
ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilar tomonidan hisobga olinadi. 
12. Bitimlar bajarilishini kafolatlash kliring va hisob-kitob birja tizimlari 
vositasida erishiladi. Buning uchun birja savdo qatnashchilarning bir-biriga talablari 
va majburiyatlarini hisobga olish yo‘li bilan naqd pulsiz hisob-kitob tizimidan 
foydalanadi, shuningdek, ularning ijro etilishini tashkillashtiradi. 
13. Birjaning axborot faoliyati. 
Birjaning eng muhim funktsiyasi birja narxlarini to‘plash va ro‘yxatga olish, 
ularni umumlashtirish e‘lon qilish, mijozlarga, boshqa turli manfaatdor 
tashkilotlarga, xalqaro bozorga namuna bo‘yicha tovarlar mavjudligi haqida axborot 
taqdim etish, uni gazeta, jurnal, axborot agentliklarida chop etish.
 
Birjaning bozor iqtisodiyotning rivojlanishidagi bajaradigan roli haqida fikr 
yuritadigan bo‘lsak, avvalo, bozor iqtisodiyoti sharoitida birja va davlat 
munosabatlari har kaysi mamlakatda har xil tuzilgan. 
Yevropada boshidanok birja faoliyatiing barcha kirralarini qamrab olgan 
qonunchilik asosida davlat nazoratida edi. Birjalarda narx-navo atrofidagi 
chaykovchilik xaddan oshirib yuborilgan vaqtlarda ularni yopib qo‘yilardi. 1896 yil 
Germaniyada, 1903 yil Avstriyada don-galla, yog moy sanoati uchun xom ashyo 
hisoblangan yogli don dukkakli mahsulotlar birja savdosi ta‘kiklandi.(shakar, paxta, 
rangli metallar birja savdo bitimlari davom etdi.) 
1960 yilda Xindistonda ham paxta, zigir, yog-moy birjalari yopildi. Bu xol 
boshqa qator mamlakatlarda ham amalga oshirildi. 

---

49 
Birja faoliyatini normalashtirishda birja haqidagi qonunchilik ahamiyati 
nixoyatda kattadir. 
Birja 
qonunchiligi 
- 
birja 
faoliyatini 
tartibga 
soluvchi 
yoki 
muvofiqlashtirivchi qonunlar yig‘indisidir. Ba‘zi ilmiy adabiyotlarda ba‘zan 
―tartibga solish‖ni o‘rniga ―muvofiqlashtirish‖ iborasi ishlatiladi. Asosiy maqsad - 
kichik firma va mayda chaykovchilar manfaatlarini ximoya qilish va birjada xaddan 
tashqari o‘sish yoki pasayish, sun‘iy - g‘ayri qonuniy harakatlarni va korxonalarni , 
mijozlarni sun‘iy sindirishni oldini olish hisoblanadi.
Birja faoliyatini qonuniy muvofiqlashtirish ayniqsa keyingi 20 yil ichida 
sezilarli darajada kuchaydi. Ilgargi birja savdosi birjani o‘z tomonidan ishlab 
chiqarilgan qoida va me‘yoriy hujjatlar asosida ko‘pgina mamlakatlarda tartibga 
solinar edi.
Hozirgi vaqtda ko‘pgina mamlakatlarda o‘z qonunchiligida birja faoliyatini 
muvofiqlashtiruvchi, tartibga soluvchi umumiy bir biriga mos bandlari mavjud. 
Birja faoliyatini muvofiqlashtirish birjada bitim tuzish va imzolash tartibi va 
talablari va hamda birja faoliyatining umumiy tartibi haqidagi ma‘lum ishlar 
majmuidir. 
Birja faoliyatini huquqiy muvofiqlashtirish tarixiy nuktai nazardan quyidagi 
yunalishda rivojlangan. 
- davlat tomonidan muvofiqlashtirish; 
- birja va birja bozoridagi boshqa qatnashchilar tomonidan muvofiqlashtirish; 
- birja bozorini o‘z o‘zini muvofiqlashtirish printspidan foydalanish. 
Ko‘pgina xorijiy mamlakatlar tajribasida birja faoliyatini davlat nazorati 
quyidagi printsplarga rioya qilish asosida qurilgan: 
- jamiyat uchun foydalilik; 
- birja faoliyatini ochiqligi va oshkoraligi; 
- o‘z o‘zini muvofiqlashtirish printspidan foydalanish; 
- bija savdosi qatnashchilarini huquqiy kafolati; 
Demak, birja faoliyatini muvofiqlashtirishda davlatni ahamiyati ancha katta. 
Iqtisodiy taraqqiy etgan mamlakatlar tajibasi shuni ko‘rsatdiki, davlat va 
bozor tizimi bir biri bilan chambarchas bog‘liq, birgalikda harakat qiladilar. Odatda 

---

50 
bozor iqtisodiyoti samarali ishlashni qo‘llab - quvatlovchi huquqiy asoslari davlat 
tomonidan ta‘minlanadi. 
Huquqiy asosning mavjudligi davlatni boshqaruvchi tashkilotlar tomonidan 
ham ishlab chiqarish soxasi ham, muomala soxasida qatnashuvchi barcha sub‘ektlar 
uchun bir xil majburiy ―o‘yin qoidalari‖ni o‘rnatish imkonini beradi.
Birja faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilinishi - butun iqtisodiyotni 
boshqarishni bir muhim omilidir. Davlat firma, korxonalar rivojlanishi uchun imkon 
beruvchi raqobatni rag‘batlantiradi, manopoliyalar rolini cheklaydi, iqtisodiyot 
infratarkibi orqali resurslar taqsimotini tartibga soladi, pul sitemasini qo‘llab - 
quvvatlaydi, iste‘molchiar xaqini himoya qilib, iste‘molchilar va tovar ishlab 
chiqaruvchilar o‘rtasidagi aloqalarni muvofiqlashtiradi.
Aholi daromadlarini qayta taqsimlash masalalari, hamda ijtimoiy dasturlarni 
moliyaviy ta‘minlash ham, davlat zimmasidadir. Bundan tashqari ishchi 
xizmatchilar sog‘ligini ximoya qilish , mehnat muhofazasi, atrof muhitni 
ximoyalash hamda istemochilarni huquqiy ximoya qilish ham davlat tomonidan 
amalga oshiriladi. 
Demak hulosa qilib aytadigan bo‘lsak, birjalarning bozor iqtisodiyotidagi 
roli, faoliyat ko‘rsatayotgan xudud, tuman, viloyat, mamalakatning iqtisodiy-
ijtimoiy taraqqiyoti darajasi, rivojlanishining ustivor yo‘nalishlariga bevosita 
bog‘liq bo‘ladi. 
Yuqorida sanab o‘tgan birjaning xususiyatlari ichida jamiyat uchun 
foydalitlik darajasiga alohida ahamiyat berish kerak bo‘ladi, chunki, birja jamiyat 
rivojlanishi, jamiyatdagi insonlar farovonligi uchun xizmat qilishi talab etiladi. 
Agarda birja jamiyat uchun foyda keltirmasa, uning keragi bo‘lmay qoladi.
Hozirgi kunda O‘zbekistonimizni iqtisodiy - ijtimoiy rivojlantirishning 
ustivor yo‘nalishlaridan biri kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishi 
bilan bog‘liqdir. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanishi uchun esa, 
ularning moddiy va moliyaviy resurslarga bo‘lgan talabini qondirish zaruriyati 
mavjud. Moddiy resurslarga bo‘lgan talabini birja savdolari orqali amalga oshirish 
eng maqul ususl hisoblanadi. Bu erda birja mamlakat iqtisodiy - ijtimoiy 
rivojlanishining muhim omili sifatida maydonrga chiqmoqda. 

---

51 
Birjalarning, xususan tovar birjalarining alohida olingan insonlar hayotidagi 
roli ham e‘tiborga loyiq mezonlar bilan ifodalshga arziydi. Birjada faoliyat 
ko‘rsatuvchi xodimlar soni ham, sifati ham e‘tiborga loyiq, Masalan valyuta 
bozorining muhim unsuri-komponenti FOREKS birjasida faoliyat ko‘rsatuvchi 
treydirelar soni cheklanmagan xolda ko‘pchilikni tashkil etadi. Ular shu faoliyat 
tufayli daromad qiladilar, oila boqadilar. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori bevosita fond birjalari bilan bog‘liqdir. Fond 
birjalari taraqqiy etgan mamalakatlarning iqtisodiyotining ajralmas va muhim qismi 
hisoblanishi barchaga ma‘lumdir. Chunki, fond birjalarida savdo predmeti sifatida 
turli aksiyalar, obligatsiyalar, bo‘lishlari mumkin. Aktsiyadorlar manfaatlarini 
himoya qilishda, aksiyalarning daromadlildigini ta‘minlashda fond birjalarining 
ahamiyati beqiyos kattadir. 
Iqtisodiyotda fyuchers birjalarining ahamiyat ham tobora ortib borishi ham 
barchaga ma‘lumdir.