Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

Y=(E-M)*X 
 
 
(1)
 
Bu yerda 
Y
– mintaqadagi daromadalar summasi; 
Ye
– shaxsiy xarajatlar 
(investitsiya va mintaqadagi mahalliy boshqaruv xarajatlar ham kiradi); 
M
– 
mintaqaga yetkazib berilgan mahsulotlar. 
Y
orqali 
Ye
va 
M
ning qiymatini 
ifodalashdan 
Ye=e*Y 
 
 
 
(2) 
M=m*Y 
 
 
(3)
 
X=X
(4) ni keltirib chiqaramiz. 
X tepasidagi chiziq berilgan modelda o‘zgaruvchilar ekzogen xarakterda 
ekanligini ko‘rsatadi. (2), (3), (4) larning qiymatini (1) ga qo‘ysak: 
Y=e*Y-m*Y*X
kelib chiqadi. 

---

70 




n
j
i
j
ij
i
Y
X
a
X
1
U tenglamani yechsak: 
Y=X/(1-e*m)
ni olamiz. Shu yerdan bazali multiplikator 
formulasi kelib chiqadi: 
K=Y/Xq1/(1-e*m). 
Bu formula mintaqadagi xarajatlarning yig‘indisi va mintaqadan yetkazib 
berilgan mahsulotlar nisbatini ifodalaydi. IBM bozorga faqatgina umumiy ta’mirni 
baholash imkoniyatini beradi. 
Bu ta’sirning tarmoqdan tarmoqqa tarqalish jarayonini hamda uning turli 
tarmoqlarga va multiplikator kattaligidagi tarmoqlararo farqlarga ta’sir darajasini 
tushunish uchun mintaqa iqtisodiy tizimining tarkibi to‘lib tasvirlanishi lozim. 
Bu holda “xarajat-chiqarish” modellari ishlatilishi mumkin. Bu modellardan 
foydalanayotganda mintaqadagi ishlab chiqarish tarmoqlarining umumiy miqdori 
ko‘rib chiqiladi. Ularning har biri bir-biriga bog‘liq hisoblanadi. Birinchi 
tarmoqdagi ishlab chiqarish yoki “chiqarish” ikkinchi tarmoqdagi xarajat sifatida 
ishlatilishi mumkin. Ikkinchi tarmoqda ishlab chiqarilgan mahsulot o‘z navbatida 
uchinchi tarmoqning ishlab chiqarish xarajatlari sifatida ishlatilishi mumkin va 
hokazo. Bu iqtisodiyotga tashqi ta’sirdan kelib chiqadigan multiplikator 
samaralarini IBMga qaraganda aniqroq kuzatish imkoniyatini beradi. n tarmoqdan 
iborat bo‘lgan, ochiq statistik iqtisodiy tizim quyidagicha tasvirlanishi mumkin: 
X
i
=ΣX
ij
+Y
i
, i,jq1,2…n, (1) bu yerda 
X
i
-i-inchi tarmoqning yalpi ishlab chiqarilishi. 
X
ij
– j-inchi tarmoqning ishlab chiqarilishiga xarajat qilingan, i-inchi 
tarmoqning mahsulotlar miqdori.
Y
i
– iste’molchilarning foydalangan i-inchi tarmoqning mahsulotlar miqdori. 
Agar bir nechta soddalashtiradigan ehtimollarni qabul qilsak: 
har bir mahsulot guruhi yagona tarmoqda ishlab chiqariladi; 
xarajatlarni ko‘paytiruvchi va qisqartiruvchi tashqi omillar mavjud emas; 
har bir mahsulot uchun yagona ishlab chiqarish jarayoni bo‘lib, u mahsulotning 
o‘zaro o‘rnini bosishni mustasno etadi. Shunda (3)dan X
ij
qa
ij
kelib chiqadi. Bu 
yerda a
ij
– j-inchi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun xarajat qilinadigan i-
inchi mahsulot miqdorini aniqlab beradigan texnologik koeffitsiyent. X
i
-j-inchi 
tarmoqning ishlab chiqarishi.Unda (1) formulasi quyidagicha o‘zgartirilishi 
mumkin: 
Yoki matritsa ko‘rinishida