Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

Ekonometrik modellarning tasnifi

Ekonometrika nima - amerikalik iqtisodchi olim E.Keyn (ekonomicheskaya statistika i ekonometrika 1977) “Ekonometrika” deb yozadi u iqtisodiy statistikaning maxsus soxasi- real xujalik jarayonlarini tasvirlovchi nazariy modellarga statistika usullarini tadbiq qilish masalalarini qamrab oladi.
R Fisher xamda G.Titner (amerikalik olim) ekonometriyani uchta bilim soxalari, matematika , siyosiy iqtisod va statistikaning sintezi deb tushunadi.
Ekonometrika atamasini (so’zi) ekonomika va metrika (o’lchov) so’zlaridan kelib chiqqan bo’lib, ilmiy tushuncha qatoriga birinchi bo‘lib 1930 yilda Nobel mukofoti sovrindori norvegiyalik iktisodchi olim Ragner Frish (1895- 1973) tomonidan kiritgan.1931 yilda jaxon ekonometrik jamiyati tuzildi.
Ekonometrika bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis ekonometrik deb ataladi. Ekonometrikaning asosiy vazifasi iqtisodiy nazariyani matematika va statistika bilan bogliq ravishda rivojlantirishda deb biladi.
Ekonometrika “ekonomika”+matematika.Bu 4 ta komponentni birlashmasi,iqtisodiy nazariya, statistika va matematik modellar,kompyuter hisoblari.
Ekonometrikada ehtimollar nazariyasi va matematik statistikada o’rganiladigan korrelyatsion va regression tahlil, davriy qatorlar tahlili, bir jinsli tenglamalar tizimi, hamda boshqa usullar qo’llaniladi. Ekonometrikaning asosida iqtisodiy modellar yotadi. Bu modellar iqtisodiy jarayonlarni bashoratlash, tahlil qilish kabi tadqiqotlar olib borish uchun xizmat qiladi.
Ekonometrika - statistika usullar yordamida ommaviy ijtimoiy iqtisodiy xodisalarni tekshirib, iqtisodiyot nazariyalari va qonuniyatlarini modellashtirib miqdoriy ifodalashdan iboratdir.
Iqtisodiy jarayenlarni iqtisodiy matematik usullar yerdamida miqdoriy tomonlarini xamda iqtisodiyetning nazariy taxlillarini matematik statistikaning usullari orqali talqin qiluvchi fanni ekonometrika deb ataladi.
Ekonometrikaning asosida parametrlari matematik statistikaning usullari orqali baxolanadigan omillar taxlilining iqtisodiy matematik modeli yetadi. Bu model statistika asosida u yeki bu iqtisodiy jarayenlarni prognozlash, taxlil etish kabi tadqiqotlar yuritish uchun xizmat qiladi. Bunday modellarni ekonometrik modellar deb yuritiladi.
Modellashtirish deganda modellarni qurish, o’rganish va qo’llash jarayoni
tushuniladi.
Turli iqtisodiy hodisalarni o’rganish uchun ularning iqtisodiy modellar deb ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan foydalaniladi. Iste’mol tanlovi modellari, firma modellari, iqtisodiy o’sish modellari, tovar va moliya bozorlaridagi muvozanat modellari va boshqa ko’p modellar iqtisodiy modellarga misol bo’ladi.
Ekonometrika fanining asosiy maqsadi milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari kabi murakkab iqtisodiy tizimlarning modellashtirish asoslarini urganishdan, aniq iqtisodiy ob’ektlar misolida modellashning quyilishi, ularning iqtisodiy mazmuni, masalalarni kompyuter dasturida yechish va olingan natijalarni iqtisodiy taxlil qilish kabi bosqichlarni o‘rgatishdan iboratdir.
Ekonometrika matematik statistika usullari yerdamida iqtisodiyotda miqdoriy qonuniyatlar va o‘zaro bog‘lanishlarni tadqiqot qiladigan fandir.
Ekonometrik usullar oddiy an’anaviy usullarni inkor etmasdan, balki ularni yanada rivojlantirishga va ob’ektiv o‘zgaruvchan natija ko‘rsatkichlarini boshqa ko‘rsatkichlar orqali muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Ekonometrik usullarning va elektron hisoblash mashinalarining milliy iqtisodiyotni boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modellashtiruvchi ob’ektga omillarning ta’sirini, natija ko‘rsatkichiga resurslarning o‘zaro munosabatlarini ko‘rsatish mumkin. Bu esa o‘nlab tarmoqlar va minglab korxonalarda ishlab chiqarish natijalari va milliy iqtisodiyotning ustuvor yunalishlarini ilmiy asosda prognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi.