Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish va prognozlash

FANIDAN


GLOSSARIY


TOSHKENT - 2018
GLOSSARIY

Atamaning o`zbek tilida nomlanishi	Atamaning rus tilida nomlanishi	Atamaning ingliz tilida nomlanishi	Atamaning ma`nosi
To’plam	Cовокупность	Population	Bir xil tipda (toifada)gi ijtimoiy xodisalarning faqat darajalari bilan farqlanuvchi belgilar.
Iqtisodiy prognozlash	Экономическое прогнозирование	Economic forecasting	Bu iqtisodiy jarayonlarni bilishning ilmiy usullari xamda prognozlashning barcha usul va yullari yiqindisini qullash orqali iqtisodiy prognozlarni ishlab chiqishdir
Qonun	Закон	Law	Bu ikki xodisa o’rtasidagi ichki va zaruriy bog’lanishdir. Qonun xodisalardagi muhim, umumiy, zaruriy takrorlanadigan bog’lanishlarni ifodalaydi. Masalan, qiymat qonuni bo’yicha tovarlarning qiymati unda mujassamlangan ijtimoiy zaruriy mehnat bilan aniqlanadi.
Qonuniyat	Закономерность	Regularity	Ko’pincha xodisalardagi takrorlanish, ketma-ketlik, izchillik va tartib tushuniladi. Bu ketma-ketlik, izchillik faqatgina u yoki bu tomonga og’gan alohida ko’rsakichlarning umumiy to’plam o’rtasida o’zaro eyishib ketishi natijasida yuzaga keladi.
Iqtisodiy aktivlar	Экономические активы	Economic assets	Iqtisodiy ob’ekt bo’lib, ular institutsional birliklarning mulki hisoblanadi, undan egalik qilish yoki foydalanish tufayli iqtisodiy manfaat olinadi
Iqtisodiy ko’rsatkich	Экономический показатель	Index	Ijtimoiy hayotdagi xodisa va jarayonlarning umumlashtirilgan tavsifini uni miqdor va sifat ko’rsatkichlari orqali ma’lum vaqt va joyda

			o’rganish.
Iqtisodiy model	Экономический модел	Economic model	Iqtisodiy obektlarning soddalashtirilgan nusxasi
Atributiv belgi	Атрибутивный признак	Qualitative attribute	Son bilan ifodalanmaydigan, bir-biridan mazmunan va sifat jihatdan farq qiluvchi belgilar.
Natijaviy belgi	Результативный признак	Efficient sign	Omil belgi ta’sirida o’zgarib turuvchi belgi.
Ko’rsatkich	Показатель	Index	Ijtimoiy hayotdagi xodisa va jarayonlarning umumlashtirilgan tavsifini uni miqdor va sifat ko’rsatkichlari orqali ma’lum vaqt va joyda o’rganish.
Ko’rsatkichla r tizimi	Система показателей	The system of statistic indexes	Ijtimoiy hayotning hamma tomonlarini qamrab oluvchi statistik ko’rsatkichlar to’plami.
Mutlaq miqdorlar	Абсолютные величины	Absolute value	U yoki bu ijtimoiy xodisalarning miqdori va hajmini ma’lum vaqtda, ma’lum joyda tavsiflaydigan ko’rsatkichlarga aytiladi. Masalan, xo’jalik bo’yicha chorva mollar soni, ishchilar soni, ekin maydoni va shu kabilar kiradi. Mutlaq miqdorlar sanash, o’lchash, hisob yo’li bilan hosil qilinadi.
Reja	План	Plan	Biror natijaga erishish uchun oldindan belgilangan shemaga asosan bosqichma bosqich harakat qilish jarayonidir
Prognoz	Прогноз	Prognosis	Obektning ilmiy asoslangan kelajakdagi holati haqidagi va uniamalga oshirish yullari
Prognozlash	Прогнозирование	Forecasting	Ijtimoiy- iqtisodiy hodisa va jarayonlarni rivojlanish tendentsiyalari va o’zaro bog’liqligini tahlil qilgan holda kelajakdagi xolatini baholashga yoki aytib

			berishga aytiladi.
Modellash	Моделирование	Modelling
Umumiy mutlaq miqdorlar	Обобщающие абсолютние величины	Generalizing the absolute values	O’rganilayotgan to’plamning har bir birligini emas, balki uning yig’indisini ta’riflovchi miqdorlar tushuniladi. Masalan, guruhdagi jami studentlar soni, fermer xo’jaligidagi jami ekin maydoni, barcha ishlovchilarning ish haqi fondi va shu kabilar kiradi.
Nisbiy miqdorlar	Относительный показатели	Relative performance	Ikki va undan ortiq mutlaq miqdorlarni bir-biriga taqqoslash natijasida olingan umumlashtirilgan ko’rsatkichlar
O’rtacha miqdorlar	Средная величина	Average value	Bir xildagi va bir turdagi hodisalarni o’zgaruvchan belgilari asosida umumlashtirib xarakterlovchi, ta’riflovchi miqdorlar
Matematik modellashtiris h	Математическое моделирование	Mathematical modeling	Urganilayotgan jarayonlarni matematik tenglamalar va tengsizliklar kurinishida ifodalash usulidir
Iqtisodiy prognozlash	Экономическое прогнозирование	Economic forecasting	bu, iqtisodiy jarayonlarni bilishning ilmiy hamda prognozlashning barcha usul va yollari yigindisini qullash orqali iqtisodiy prognozlarni ishlab chiqishidir.
Kuzatish	Наблюдение	Observation	O’rganilayotgan hodisa va jarayonlar to’g’risidagi ma’lumotlarni ma’lum bir yagona ilmiy-tashkiliy dastur bo’yicha qayd qilishga va to’plash
Exspert usuli	Экспертный метод	Expertise method	Bu usul boshlangich ahborotlarni yigish (anketa, intervyu) va ularni tahlil qilishga asoslanadi
Hisobot	Отчет	Report	Kuzatishning asosiy shakli bo’lib, u barcha korxona va tashkilotlar faoliyati haqidagi boshlang’ich ma’lumotlarni to’plash uchun imkoniyat

			yaratadi
Uzluksiz kuzatish	Непрерывный мониторинг	Continuous monitoring	Hodisalar ro’y berishi bilanoq qayd qilinadigan kuzatish
Bir yo’la kuzatish	Отслеживание Одноразовый	Tracking Disposable	Birorta masalani echish uchun o’tkazilgan kuzatish
Yoppasiga kuzatish	Сплашной наблюдение	Continuous monitoring	To’plam birliklarining barchasini kuzatish
Qisman kuzatish	Несплашной наблюдение	Partial supervision	O’rganilayotgan to’plam birliklarining bir qismi kuzatishga jalb qilish
Anketa orqali kuzatish	Анкетные наблюдение	The personal observation	Savollar yozilgan varaqalar kuzatish birliklariga tarqatilib, ular to’ldirilgandan so’ng yig’ishtirib olish va umumlashtirish
Monografik tasvirlash	Описывают монографию	Describe the monograph	To’plamning bir bo’lagini har tomonlama va chuqur o’rganish
Tanlab kuzatish	Выбричние наблюдение	Selective observation	Bosh to’plamdan bir qismini tanlab olib tekshirish
Reprezentativ xato	Ошибки репрезентативности	Representative error	Tanlab olingan to’plamda bosh to’plamning muhim xususiyatlari namoyon bo’lishi
Bevosita kuzatish	Непосредственное наблюдение	Direct observation	Kuzatuvchi o’rganilayotgan to’plam birliklarini birma-bir ko’rib, sanab, tortib va o’lchab, keyin ro’yxatdan o’tkazish
Hujjatli kuzatish	Документальный наблюдение	Documentary observation	Kerak bo’lgan ma’lumotlar faqat maxsus hujjatlardan olish
Savol-javob usulida kuzatish	Метод Вопрос ответ, наблюдение	Method FAQ, observation	Kuzatilayotgan shaxslarga savollar berilib, olingan javoblar kuzatish varaqasiga yozish
Kuzatish dasturi	Программа наблюдение	Monitoring program	Kuzatish davomida yig’ilishi kerak bo’lgan savollar yoki qayd qilinishi lozim bo’lgan belgilar va ko’rsatkichlar ro’yxati
Kuzatish ob’ekti	Объект наблюдения	The object of observation	Tekshirish o’tkaziladigan hodisa va jarayonlar yig’indisi

			yoki statistik ma’lumotlar qayd qilinadigan aniq chegara miqdori
Kuzatish birligi	Единица наблюдения	The observation unit	Hisob asosi yoki kuzatishda qayd qilish belgisiga ega bo’lgan birlik
Kuzatish formulyari	Формуляр	Tracking Form	Berilgan savollarga olingan javoblar to’ldirilgan hujjat
Tasodifiy xatolar	Случайные ошибки	Random errors	Qayd qilish xatolari bo’lib, ular so’roq o’tkazuvchilar yoki qayd qiluvchilar tomonidan qilinishi mumkin
Muntazam xatolar	Систематические ошибки	Systematic errors	Doimo bir yo’nalishda bo’ladigan xatolar
Intervyu usuli	Метод интервью	Method interview	Prognoz qiluvchining ekspert bilan buladigan suxbatini tahmin qiladi.
Vaqtli qatorlar	Ряды динамики	Time series	Ijtimoiy hodisa va jarayonlarning vaqt bo’yicha o’zgarishini tavsiflovchi sonlar qatoriga aytiladi.
Dinamika qatorlarining darajalari	Уровень ряда динамики	The level of a number of speakers	Ijtimoiy hodisalarning sonini, hajmini, miqdorini vaqt bo’yicha o’zgarishini o’zida aks ettiradi va ular mutlaq, nisbiy va o’rtacha miqdorlarda ifodalanadi.
Paytli dinamika qatorlari	Моментные ряды динамики	Moment time series	Qatorlari o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarni ma’lum bir aniq payt (moment)ga holatini ifodalaydi, aks ettiradi.
Davriy dinamika qatorlari	Интервальные ряды динамики	Interval time series	Hadlar davr oralig’i (interval)da beriladi. Masalan, bir oy (yoki yil) da ishlab chiqarilgan mahsulot, sotilgan tovarlar hajmi, ekilgan er maydoni va h.k.