Ijtimoiy himoya tizimi va uning milliy hamda mintaqaviy jihatlari Reja: Kirish

4.O’zbekistonda ijtimoiy himoya tizimining xususiyatlari
O’zbekistonda islohotlar boshlangan dastlabki yillardayoq, kuchli ijtimoiy himoya tizimini yaratishdan maqsad, insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat, deb belgilangan edi. Mamlakat prezidenti I.A.Karimov «O’zbekistonning o’z yangilanish va taraqqiyot yo’liga asos bo’lgan eng muhim qoidalardan biri bozor iqtisodiyotiga o’tishning barcha bosqichlarida oldindan kuchli ijtimoiy siyosatni o’tkazishdir» (qarang: Kariiov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. Vatan sajdagoh kabi iuqaddasdir. T.3. -T.: O’zbekiston, 1996. B. 355.)
Albatta, ijtimoiy himoya tizimining rivoji mamlakat iqtisodiyotining ahvoliga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. Avvalo, nodavlat sektorining muayyan darajada taraqqiy etishi, mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilar mavqeining mustahkamlanishi iqtisodiy rivojlanish uchun tayanch va asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Bu esa o’z navbatida ijtimoiy siyosatning real amalga oshishi uchun zamin yaratadi, ijtimoiy himoya tizimining yanada takomillashib, zamon talabiga mos bo’lib borishiga olib keladi. Bu hol O’zbekiston ijtimoiy siyosatining tadrijiy shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki, ijtimoiy himoyaning davlat siyosatidagi o’rni g’oyat muhimdir. Buning bir qancha sabablari bor.
Birinchidan, O’zbekiston agrar mamlakat bo’lib, uning ko’pgina hududlarida ishlab chiqarishning texnologiyalashuvi endigina oyoqqa turmoqda;
Ikkinchidan, mamlakat aholisining 65% qishloqda yashaydi. Agrar sohaning yaxshi rivojlanmaganligi aholining bu qismi orasida himoyaga muhtoj oilalarning ko’pligiga sabab bo’ladi. Bu esa o’z navbatida ularni ijtimoiy himoyalash vazifasini qo’yadi.
Uchinchidan, mamlakat aholisi orasida yoshlar katta salmoqqa ega, bu esa yoshlarni ijtimoiy himoya tizimi orqali muhofaza qilishni talab etadi.
Ijtimoiy adolatning mohiyati har bir shaxs o’z qobiliyati va imkoniyatlarini namoyon qila olishi uchun to’liq imkoniyatlar yaratish, bunda ularning farovon turmush kechirishlariga erishish jarayonida to’liq namoyon bo’ladi. Kishilarning jamiyatdan olayotgan ulushlari (ish haqi, daromadlari, mukofotlari, unvonu mansablari) ularning jamiyat rivojiga qo’shayotgan hissalariga (mehnati, qobiliyati, zakovati, alohida xizmatlari, sarmoyasi va h.k.) mos kelishi shu ma'noda inson rivoji imkoniyatlariga bog’liq.
Albatta, inson faqat non bilan tirik emas. Inson taraqqiyotini hayot darajasigina emas, hayot sifati ham belgilaydi. Hayot sifati esa inson yashaydigan, mehnat qiladigan va bo’sh vaqtini o’tkazadigan sohalarda shakllanadi. Ijtimoiy infrastruktura inson hayotida kuchli ta'sirga ega. Sog’liqni saqlash shunday sohalardan biridir. Mustaqillikning dastlabki davridan boshlab prezidentimiz tashabbusi bilan «Sog’lom avlod uchun» umumxalq harakati boshlangan edi. Sog’lom va barkamol avlod uchun kurash mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi va o’zining natijalarini bera boshladi.
2003 yilda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining bajarilishi, akademik litsey va kasb-hunar kollejlar moddiy texnika bazasini mablag’ bilan ta'minlash va rivojlantirish Dasturi doirasida 133,9 mlrd. so’m mablag’ sarflanib, 5,2 ming o’quvchiga mo’ljallangan o’nlab akademik litseylar, o’quvchilarga mo’ljallangan yotoqxonalar, 86,6 ming o’quvchiga mo’ljallangan 114 kasb-hunar kollejlari qurildi. Bugungi kunda ularda yoshlar ta'lim va tarbiya olishmoqda.
Insonning jamiyatga foyda keltirishi ko’p jihatdan uning hayoti qanday ta'minlanganligiga bog’liq. Dastavval, har bir oila o’z turar joyiga ega bo’lishi kerak. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash, qishloq joylarni gazlashtirish kabi murakkab muammolarning hal qilib borilishi ham insonga munosib hayotni ta'minlashga qaratilgandir.
Narxlarni erkinlashtirish, savdo tizimi va maishiy xizmat sohasining bir maromda xususiylashtirib borilishi ham inson manfaatlariga zid kelmaydigan tarzda amalga oshirilishi lozim. Iste'mol mollarining ko’pini o’zimizda etishtirishni ta'minlash uchun mahalliy ishbilarmonlarga har tomonlama yordam ko’rsatish, yangi ish o’rinlarini tashkil etish, qishloq joylarda savdo shaxobchalari va maishiy xizmat muassalarini ko’plab barpo etish ana shu maqsadlarga olib boradigan yo’ldir. O’zbekistonda xususiylashtirish jarayonlarining borishi va xo’jalik yurituvchi sub'ektlarining mulkchilik shakllari bo’yicha tarkibi, iste'mol mollarini ishlab chiqarish sohasidagi o’zgarishlarlar ana shunday yo’nalishga ega.
Hozirgi zamonda aholini ijtimoiy himoya qilishning qator modellari mavjud. Ulardan biri Skandinaviya mamlakatlarida (Finlyandiya, Shveoiya) qo’llanilayotgan sooial-demokratik model bo’lib, bunday modelga ko’ra davlat ijtimoiy himoyaning barcha mas'uliyatini o’z zimmasiga oladi.
Neoliberal modelga ko’ra esa (AQSh) ijtimoiy himoyaning aksariyat qismini tadbirkorlar va kasaba uyushmalari bajaradilar.
Neokonservativ modelga ko’ra (Germaniya) ijtimoiy himoya davlat kafolatlari javobgarligida xususiy tadbirkorlar va davlat federal byudjeti asosida olib boriladi.
O’zbekistonda ijtimoiy ta'minot asosan davlat byudjeti hisobidan tashkil etilgan bo’lib, bu tizim qator rivojlangan chet el davlatlarining ijtimoiy tizimidan qolishmaydi.
Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy yordamdan tashqari respublikamizda norasmiy ijtimoiy yordam ko’rsatishning an'anaviy qadriyat turlari ham mavjudki, ularning negizini qarindoshchilik, qo’shnichilik, mahallachilik, yoru birodarchilik yordamlari, ya'ni xalqimizning milliy urf-odatlari tashkil etadi. Mahalliy idoralar, korxonalar, jamoa va xo’jaliklar hamda boshqa tadbirkorlik tashkilotlaridan fuqarolar pensiyasiga qo’shib berilayotgan qo’shimchalar, muhtojlarga ko’rsatilayotgan otaliq yordamlari, bayram va Hayit kunlari bemorlarni ziyorat qilish, turli xayr-ehsonlar ham milliy urf-odatlarimizning zamonaviy ko’rinishlaridir. Bulardan tashqari, ijtimoiy yordam ko’rsatishda nodavlat jamoat birlashmalari va xayriya tashkilotlari ham ishtirok etmoqda.
Albatta, muammolar ham mavjud. Jahon tajribasi bilan qiyoslaganda, avvalo, mehnatkashlar manfaatlarini himoya qiladigan nodavlat tashkilotlar faoliyatini qayta ko’rib chiqish lozim. Xususan, kasaba uyushmalari rivojlangan mamlakatlarda xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilish uchun korxona egalariga, ish beruvchilarga doimo ta'sir o’tkazib keladilar. Bizda esa hali bunday tajriba mavjud emas. Birinchi navbatda jamoat tashkilotlari‚ xususan kasaba uyushmalari faoliyatini tubdan yaxshilash‚ ularni mehnatkashlar manfaatlarini himoya qiluvchi kuchga aylantirish bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda.