«Ijtimoiy-gumanitar fanlar, jismoniy madaniyat va sport» kafedrasi

Kasb tanlashning umumiy masalalari. Kasb- hunar to‘g‘risida xar xil munosabatlar xosil bo‘lishining asosiy sabablardan biri - bu maktab o‘quvchilarida kasb tanlash jarayonida turli xil motivlarning namoyon bo‘lishidir. Motivlar urtasidagi kurash ularning u yoki bu qarorga kelishlariga sabab bo‘ladi. Bizningcha, vokelikka ongli munosabatda bo‘lish ob’ektiv va qat’iy qarorni keltirib chiqaradi.
V.A. Krutetskiy o‘spirinlarda uchrashi mumkin bulgan motivlardan quyidagilarni aloxida ta’kidlab o‘tadi: 1) biror o‘quv faniga nisbatan o‘spirinning qiziqishi, 2) vatanga foyda keltirish istagi (uzlarining individual - psixologik xususiyatlari va qobiliyatlarini xisobga olgan xolda), 3) shaxsiy qobiliyatini rukach qilib ko‘rsatish, 4) oilaviy an’analarga rioya qilishi (vorislik), 5) dustlari va urtoklaridan o‘rnak olganligi, 6) ish joyining va o‘quv yurtining uyga yakinligi, 7) moddiy ta’minlanganlik, 8) o‘quv yurti ko‘rinishinig chiroyliligi yoki unga joylashishning osonligi singari motivlardir.
Bundan tashqari, yoshlarda boshqa turdagi motivlar xam mavjud bo‘ladi. Ular katoriga shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi, uz oldiga kuygan maqsadi, unga intilishi, kunti, kasb to‘g‘risidagi ma’lumoti, uning sixat - salomatligi, asab tizimining xususiyati va temperamentining xosiyatlari kabi motivlarni sanab utish mumkin. Biroq motivlarning boshqa xillari xam uchraydi. Lekin xolatning o‘zgarishiga qarab ulardan unisi yoki bunisi bosh maqsadga aylanib turadi.
Mazkur xolatni tadqiq etgan yirik psixolog E.A.Klimov o‘spirinlar kasb tanlash kezida:
birinchidan, biror kasbning "nufuzli ekanligiga" baxs borishdagi dogmalarga asoslanish;
ikkinchidan, kasbga uzoq va noaniq tasavvurga binoan baho berish;
uchinchidan, biror kasb egasi bo‘lmish kishiga nisbatan ijobiy yoki salbiy munosabatda bo‘lishni tegishli kasbga ko‘chirish;
to‘rtinchidan, kasbning oddiy kundalik tomonini nazar - pisand qilmasdan, uning tashqi tomoniga, sirtiga maxliyo bo‘lish;
beshinchidan, o‘rtoqlarining ta’siri ostida "kompaniya uchun" kasb tanlash kabi xatoliklarga duch kelishi mumkinligini ta’kidlab utadi.
O‘spirinlar kasb tanlash to‘g‘risida yakkol tasavvuriga ega bulmaganliklari boisdan ko‘proq xatoga yo‘l qo‘yadilar. Tanlangan yoki tanlanishi zarur bulgan kasb undan qanday shaxs fazilatlarining talab qilishini tushunib etmaydilar. Ular uz layoqatlarini okilona baholashga kurbi etmaganligi uchun u yoki bu kasbni egallanganda qanday tezlikda va aniklikda harakat qilishligina, sezish va idroq qilish xususiyatlarini, asab tizimining muvofiqlashishi mumkinligini bulmaydilar. SHuning uchun Yuqorida bayon qilib o‘tilgan xatolarga yo‘l qo‘yadilar. Biroq xozirgi davrda bunday ko‘ngilsiz xolatlarning oldini olish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun quyidagi pedagogik psixologik va ijtimoiy xususiyatli umumiy tomonlarga aloxida e’tibor berish maqsadga muvofiq.
1. Kasblarni o‘rganish metodlarini ishlab chiqish, ularni klassifikatsiyalash va lo‘nda qilib ifodalash.
2. O‘qituvchining kasb maorifi yuzasidan tashviqot ishlari olib borish, o‘qituvchilar bilan kasbga doir individual konsultatsiyalar - maslahatlar uyushtirish, o‘spirin va uning ota-onasi bilan kasbga yo‘naltirish metodikasini birgalikda ko‘zdan kechirish.
3. O‘spirinlarni kasbning asosiy guruhlari bilan yaqindan tanishtirish, ularning fazilatlari xamda kasb o‘rganishning yo‘llari bilan tanishtirishni tashkil qilish.
4. Mehnat ta’limi darslarida o‘quvchilarda dastlabki kasbiy tayyorgarlikni yuzaga keltirish va unga nisbatan mexr - muxabbat uygotish.
5. Psixodiagnostik va kasb tanlashga doir metodlarni amaliyotga tatbik qilishga moslashtirilgan turlarini ishlab chiqish.
6. Tuman va shaxarlarda zamon talabiga javob beradigan kasb tanlash markazlarini jixozlash.
7. Kasb tanlashni tashviqot qilish yuzasidan o‘spirinlarni ommaviy axborot vositasiga jalb qilish va ularni psixologik jixatdan tayyorlash kabilar.
O‘quvchilarni professiogramma bilan tanishtirishda bosh maqsad quyidagi tarkibiy kismlarni, uz ichiga kamrab oladi; a) asosiy mehnat kurollari - kasb tanlovchining diqqati, shijoati, fikr - xayoli - xuddi shu kurollarga qaratilgan va yunatirilgan bo‘lishi kerak; b) asosiy mehnat operatsiyalari: mehnat kuroli bilan qanday faoliyatni amalga oshirish imkoniyati mavjudligini aniklash va qaysi soxalarda ishlatish mumkin ekanligini bilish; ishlab chikarish jarayonidagi operatsiyalarning rolini to‘g‘ri tasavvur kila olish; operatsiyalarning yangi variantlarini kidirish va kashf qilish uchun xarakat qilish; v) asosiy kurollar va vositalar: kul aslaxalaridan - slesar, xirurg, skripkachi, gijjakchi, kamon chaluvchi kabi kasb egalari foydalanadi; g) mehnat sharoitlari: kasb tanlovchini urab turgan tabbiy muxim va sharoitlar, kishilar va x.k.
Yuqoridagi muloxazalardan kelib chiqqan xolda, o‘spirinlarning qiziqishi, mayli, extiyoji, iktidori, qobiliyati, ko‘nikmasi va malakasini xisobga olgan xolda kasb tanlashga to‘g‘ri yo‘llantirish mamlakat taraqqieti uchun puxta zamin xozirlaydi. Bu xaqda " Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi"da ibratli fikrlar bildirilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

1.Qodirov B.R., Qodirov I.B. “Kasbiy tashxis metodikalari to`plami”Toshkent, 2003 yil
2.Qoziev E.Q., Mamedov K.K. “Kasb psixologiyasi” Toshkent 2003 yil
3.Z.Ibodullaev. Tibbiet psixologiyasi. T., 2008 yil darslik.
4. P.I.Ivanov va M.Zufarova Umumiy psixologiya. T., 2008 yil darslik.
5.Z.Nishonova va Sh.Asomiddinova. Psixologik maslahat.T. 2010 yil
6.G‘oziev E.G‘. Umumiy psixologiya. Toshkent 2010
7.Kondakov I.M. “Diagnostika professionalno`x ustanovokpodrostkov” 1997y.