“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

3. Ilmi kalom deb 
diniy aqidaviy g‘oya va mafkuralarni ishonchli dalillarga tayanib 
o‘rganmoqqa aytiladi. SHariati islomiyada e’tiqodga doir nazariy masalalar kalom ilmi 
masalalari hisoblanadi. Uning asosiy bosh maqsadi mukammal iymonga etishish va ikki dunyo 
saodatiga musharraf bo‘lishdir. To‘g‘ri, ba’zi salafi solihlar tarafdan kalom ilmi haqida salbiy 
qarashlar bildirilgan. Bu aslida ilmi kalomda chuqur ketib, aqidasida adashib qolgan 
mutaassiblar tufayli aytilgan fikrlardir. Asli haqiqatda esa kalom ilmi bahslari islom qonunlari, 
kitob, sunnat, ijmo’, qiyos va mantiqiy qoidalar asosida joriy bo‘ladi. Kalom ilmi mana shu 
shar’iy manbalarga muvofiq fandir.

---

Hijriy ikkinchi asrning boshlarida musulmonlar orasidagi aqidaviy bahs munozaralar yangi 
bosqichga ko‘tarilgan. Aqiydaviy masalalar bahs qilinadigan maxsus davralar paydo bo‘la 
boshlagan. 
Bu davralarning etakchilari, ularga ergashuvchilar hamda bir-biridan farqli aqidaviy 
qarashlar yaqqol ko‘rina boshlagan. Bularning samarasi o‘laroq turli nomlar bilan ataladigan 
firqalar shakllana borgan. Bu firqalarni ahli sunnadagilar yo etakchilarining ismi bilan, yo 
qilayotgan asosiy da’volari bilan, yo ajralib turadigan biror sifatlari bilan nomlaganlar. 
Mazkur firqalarning vakillari xilma-xil e’tiqoddagi shaxslar bo‘lib, ularning ba’zilari 
o‘zining buzuq e’tiqodida nihoyatda g‘uluvga ketgan va islomdan chiqib ketishga yaqin qolgan 
bo‘lsa, ayrimlari islomga begona bo‘lgan turli falsafiy qarashlarga yopishib olgan edi. Bunday 
kimsalar e’tiqod haqidagi so‘zlarga falsafiy qarashlarni aralashtirib yuborgan edilar. Taraflar 
o‘rtasida bugun "falon narsa haqidagi kalom" nomi ostida, ertaga boshqa bir "falon narsa 
haqidagi kalom"atrofida turli aqidaviy bahs-munozaralar, qattiq tortishuvlar borardi. 
SHuning uchun ham jamiyat ahli orasida mazkur shaxslar mashg‘ul bo‘lgan "kalom" bilan 
shug‘ullanishning shar’iy hukmi haqidagi savollar baralla yangray boshlagan. Tabiyki mazkur 
shaxslarning holatlaridan xabardor ahli sunna ulamolari bunday "kalom" bilan shug‘ullanishning 
harom ekanini, undan saqlanish lozim ekanini qattiq ta’kidladlaganlar. Mazkur "ahli 
kalomchilar" o‘rtasidagi bahs munozaralarda sodir bo‘layotgan sam’iy dalillarga nisbatan 
beparvo munosabatda bo‘lish, qarshi tomonni kofirga chiqarish kabi holatlar ahli sunna 
ulamolarining so‘zlari haq ekanini ko‘rsatib turardi. Ushbu davrlarda ahli sunna ulamolari 
"kalom ilmi" bilan shug‘ullanishdan qat’iy ravishda batamom man qilganlar. 
Keyinchalik ahli sunna ulamolari "kalom ilmi"ning xatarli jihatlaridan ogohlantirish bilan 
birga Qur’on va sunnat asosidagi "kalom ilmi" haqida ham so‘z yuritganlar. YA’ni endi "kalom 
ilmi"ni mutlaqo man qilishdan uni joiz va nojoiz turlariga ajratishga o‘tilgan.
"Kalom ilmi" atrofidagi bahslardagi ikki tarafning ham asosiy dalillarini o‘rganib chiqish 
ko‘plab tushunmovchiliklarga barham beradi. 
Ma’lumki, islomning keng tarqalishi katta hududlarda ilgaridan mavjud huquqiy
me’yorlarning islomlashtirilishini taqozo etdi. Islomning yangi hududlarga yoyilishi bilan u yoki 
bu tarzda yangi diniy e’tiqodlar, yangi madaniyatlar, odatlarga duch kelindi. Islom dinning 
yoyilishi uni boshqa dinlar bilan to‘qnashishga olib keldi. Bu hol, o‘zi bilan birga yangi 
masalalar, talablarni yuzaga chiqardi. Musulmonlar yangi siyosiy tizimga asoslangan o‘z
hokimiyatlarini yoyar ekanlar, turli odatlar va an’analarga ega xalqlar bilan murakkab 
munosabatlarga kirishdilar. Ular qarshisida islomga yangi xalqlarning kirishi orqali yuzaga 
kelgan muammolar ko‘ndalang bo‘la boshladi. Madaniyati yuksakroq bo‘lgan xalqlarning 
mantiqiy savollariga qoniqarli javob topish, o‘z dinlarining boshqa dinlardan afzalligini 

---

ko‘rsatishda muqaddas kitoblar bilan kifoyalanibgina qolmay, shu bilan birga, mantiqiy jihatdan
isbot qilish hayot-mamot masalasiga aylandi. Bu, o‘z navbatida, yangi g‘oya va yo‘llarning 
paydo bo‘lishiga olib kelishi ravshan edi. Ikkinchi tomondan esa, mavjud siyosiy tuzum ichidagi
beqarorlikni bartaraf etish, musulmonlarning turli firqalarga bo‘linib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik 
zarurati ulamolarni yangi izlanishlarga majbur qildi. Ushbu omillar islomning fikrlovchi 
doiralarida kalom bahslarining paydo bo‘lishiga zamin tayyorladi. Baxs yuritishning o‘ziga xos 
tartib-koidalari bo‘lgan. Bunday «hujum-himoya» ko‘rinishidagi bahs usuli, yahudiylar, 
xristianlar va moniylar o‘rtasida qadimdan davom etib kelayotgan munozaralarning eng 
ommaviysi edi. Islomda «Kalom» yunalishiga asos bo‘lgan bunday baxslarni olib boruvchilarga 
nisbatan «mutakallimin», ya’ni «so‘zlashuvchilar» atamasi qo‘llanila boshladi. Bu baxslar turli 
guruhlarning jizzaki va chapani olishuvlari shaklidan madaniy munozaraga, ko‘pgina xollarda 
yozma baxslar (risolalar) shakliga o‘tishi, shariat ximoyasiga xizmat kilishi lozim edi.
 
Kalom, shu tariqa, o‘z taraqqiyoti davomida shariat ilmining tarkibiy qismiga aylandi. 
Bunda Abu al-hasan Ash’ariyning xizmati alohida diqqatga sazovordir. SHar’iy asosdagi 
«Kalom» yo‘nalishi to‘lig‘icha uning va Abu Mansur Moturidiyning ta’limotlaridan boshlanadi. 
Islomda ularga zid ta’limotni targ‘ib etgan barcha teologik va falsafiy-mantiqiy yo‘nalishdagi
qarashlar bid’at deb e’lon qilingan. Ibn Xaldunning: «Kalom bor-yo‘g‘i bid’atlarga raddiya 
sifatida paydo bo‘lgan. U shunday ilmki, mantiqiy dalillarga asoslangan bahs yuritish orqali din 
asoslarini himoya qiladi va islomiyatdan adashgan bid’atchilarni qoralaydi» deb bergan ta’rifi 
kalomning ash’ariy va moturidiylardan boshlangan ana shu – kalom ilmi taraqqiyotining yangi
bosqichiga tegishli ekanligini unutmaslik kerak.
SHuni eslatib o‘tish joizki, islomning ilmiy va ma’rifiy doiralarida shariat haqidagi ilm 
dastlabki shakllangan shahobcha bo‘lsa, hadisshunoslik, tarix, adabiyot, ko‘p hollarda, shariat 
va fiqhga ilova edi. Ularning hammasi Ash’ariy va Moturidiydan so‘ng «kalom»da o‘z ifodasini 
topdi.
Kalom falsafadan faqat predmeti bilan ajralib turadi. Faylasuf falsafiy asoslarga suyansa, 
mutakallim diniy hujjatlarga asoslanadi. Kalom o‘z farazini mantiqiy mazmun va islom 
tamoyillariga muvofiq hujjatlar asosida ishlab chiqadi. o‘sha paytlarda Vahiy va amal, qudratli 
Alloh va notavon ojiz mavjudot o‘rtasidagi munosabatlarga oydinlik kiritish zarur edi.
Manbalarning guvohlik berishicha, ilk teologik bahslar iroda erkinligi va qadar masalasida 
ko‘tarilgan.
Garchand kalom ilmining alomatlari Muhammad (s.a.v.) vafotidan keyin darhol ko‘zga 
kuringan bo‘lsa-da, fan sifatida shakllanishi, ma’lum ma’noda, aqliy (ratsional) ta’limotni ishlab 
chiqqan mu’taziliylar bilan bog‘liq. SHariatni himoya qiluvchi mutakallimlarning asosiy 
zarbalari ularga qaratilgan edi. CHunki aynan mu’taziliylar, birinchi bo‘lib, din masalalari, yangi 

---

paydo bo‘lgan muammolarni hal qilishda mantiqqa suyanib ish ko‘rdilar. Alloh adolati qanday 
amalga oshadi, yovuzlik qaerdan paydo bo‘lgan, qabilidagi savollar oldin hech kimni
qiziqtirmagan bo‘lsa, bu masala mu’taziliylarning say’-harakati bilan kalom bahslarining bosh 
masalasiga aylandi.
Mu’taziliylar Alloh adolati muqarrarligi, shafoat yo‘qligi va do‘zaxda mangu azob 
borligini targ‘ib etdilar. Allohning taqvodorlarni munosib taqdirlashi, shu bilan birga, 
hidoyatdan adashganlarni jazo kutajagi hamda na payg‘ambar va na avliyolarning shafoati yoki 
Alloh rahmi bo‘lmasligi haqidagi goyalarni ilgari surdilar. Ularni abbosiy xalifalar qo‘llab-
quvvatladilar. Bundan ruhlangan mu’taziliylar din asoslari tahliliga yanada chuqurlashib 
ketdilar. Bu esa Qur’oni karimni zohiriy idrok etuvchilar uchun katta muammolarni keltirib 
chiqardi.
4. SHarq xalqlari tafakkurini asrlar davomida nurafshon etib, ma’naviyatimiz va 
ma’rifatimizga chuqur ta’sir o‘tkazgan tasavvuf (sufizm) ta’limoti VIII asr o‘rtalarida paydo 
bo‘lgan. Dastlab u zohidlik (tarkidunyochilik - bu dunyo hoyu-xavasidan voz kechish) harakati 
ko‘rinishida bo‘lib Bag‘dod, Basra, Kufa, Damashq shaharlarida keng yoyilgan. 
Asli tasavvuf so‘zi «Sufiy» so‘zidan, «Sufiy» so‘zi esa arabcha «Suf» so‘zidan 
yasalgan. Suf deb arablar jundan bo‘lgan matoni aytadilar. Dastlabki davrlarda sufiylik yo‘lini 
tutgan kishilar, boshqa oddiy kishilardan ajralib turish uchun jundan tiqilgan chakmon (u 
hirka deb ham aytilgan) yoki po‘stin kiyib yurishni odat qilganlar. SHuning uchun ularni 
jun chakmon kiyib yuruvchilar, ya’ni sufiylar deb ataganlar. Sufiy boshqa odamlardan 
o‘zini pok va g‘aribona turmush kechirishi, doimiy toat-ibodatda bo‘lishi va faqat ilohiy 
ruhga qo‘shilishni maqsad qilib qo‘yishi bilan tubdan farq qiladi. Sufiy uchun na dunyodan, 
na oxiratdan ta’ma bo‘lmasligi kerak. YAgona istak bu Ollohning diydoriga etishishdan 
iborat. Faqirlik tuyg‘usiga ega inson na birovga banda-yu, na birovga xoja, u yolg‘iz 
Ollohga banda, u yolg‘iz Ollohga ehtiyoj sezadi. Hamma narsadan voz kechish, oxir oqibatda 
o‘zlikdan kechish - sufiylik ta’limotining ma’nisi mana shu. Buyuk sufiy Boyazid Bistomiy 
aytadilarki: o‘zingdan o‘tding, Ollohga etding. Hazrat Xoja Bahouddin aytadilarki: Bizning 
hech narsamiz yo‘q, lekin hech narsadan g‘amimiz yo‘q,. O‘sha «hech»... narsa ketidan 
yugurib g‘am tashvishda ham emasmiz. Egnimizda janda, orqamizda go‘riston, agar o‘lsak 
hech bir motam kerak emas. 
Tasavvuf - sufiylik insonni o‘rganar ekan, avvalo, kishining ko‘ngliga, diliga tayanadi, 
ko‘ngilni, qalbni tarbiyalashga, ko‘ngil kishisini voyaga etkazishga intiladi, chunki Olloh 
faqat kishining pokiza qalbidagina jilva qiladi. 
Tasavvufda insondagi jamiki xudbinliklar, illatlar, razolat dunyosiga hirs qo‘yish jism 
ehtiyoji va nafs ta’masidan kelib chiqadi, deb o‘rgatiladi. Komil inson bo‘lish uchun avvalo, 

---

jism va nafs ehtiyoji va ta’masini engish kerak. Dunyoga, boylikka mehr qo‘yish kishini 
nafsiga qo‘l qilib kuyadi. Darvesh, sufiy nafsni rad etadi. Nafs barcha falokatlar sababchisi, 
insonni tubanlashtiruvchi narsa. Insonni falokat botqog‘idan, tubanlik jaridan kutqarib, uni 
poklashning birdan-bir yo‘li nafsning ehtiyojini engishdir. Buning uchun dunyo muhabbatidan 
voz kechish va Olloh muhabbatiga ko‘ngil bog‘lash darkor. Sufiylikda buni dunyo 
mohiyatini va o‘zligini, insoniylikni anglash yo‘li deb qaralgan. O‘zligini anglagan kishi esa 
dunyo va uning boyliklari o‘tkinchi ekanligini anglaydi. Xoja Bahouddin aytadilar: 
«o‘z nafsining yomonligini tanish o‘zligini tanishdir». 
Demak tasavvuf ilmi - inson haqidagi ilmdir. U inson qalbiga sayqal berish ilmi. Biz 
bu ilmdan 70 yil davomida bexabar edik Inchunun, biz necha zamonlar insondan bexabar 
qoldik va ne zamonlar qalbimizdan fayz ketdi. O‘tmishdagi Xoja Ahmad YAssaviy, Xoja 
Bahouddin Naqshbandiylar yurtimiz va xalqimizning fayzi kamoli edilar. Istiqlol tufayli 
shu nur, shu fayz bizga qaytdi. 
SHuni iftixor bilan qayd etishimiz lozimki, tasavvuf ta’limoti taraqqiyotida Turkiston 
farzandlarining xizmati beqiyos bo‘lgan. Xoja hakim at-Termiziy, SHayx Abu Mansur al-
Maturidiy as-Samarqandiy, Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy, Xoja Ahmad YAssaviy, Sulaymon 
Boqirg‘oniy, SHayx Najmiddin Kubro, Xoja Ali Romitaniy, Abu Ali al-Farmadiy, YUsuf 
Hamadoniy, Bahouddin Naqshband kabi siymolar ilohiy ma’rifat yo‘lining rahnamolari 
bo‘ldilar. Ular yaratgan ta’limot va ilgari surgan ma’naviy-axloqiy g‘oyalar hozirgi kunda 
ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. CHunonchi, Ahmad YAssaviy hikmatlarida ilgari 
surilgan axloqiy pand-nasihatlardan molparastlikni fosh etish, kishilarni insofli, diyonatli, 
iymonli bo‘lishga chaqirishda foydalanish o‘rinli. YAssaviy inson hayotidagi katta kurash - 
nafsni taslim etishga xizmat qiladigan kurash deb hisoblagan. Nafsga mag‘lub shoh - qul, 
nafsdan ustunlikka erishgan g‘arib - shohdir, deb aytadi. Nafs inson uchun katta yovdir. SHu 
yovning boshini yanchgan, uni enggan, nafsga taslim bo‘lmagan kishining g‘ururi va insoniy 
qadr-qimmatini hech kim poymol qila olmaydi, deb bilgan. O‘z xikmatlaridan birida shunday 
deydi: 
Nafs yo‘liga kirgan kishi rasvo bo‘lur, 
Yo‘ldan ozib, toyib, to‘zib gumroh bo‘lur. 
YOtsa - tursa shayton bilan hamroh bo‘lur.... 
U nafs bandalariga qarata «Nafsni tebgil, nafsni tebgil ey badkirdor» deb murojaat 
etadi, va «Nafsim meni yo‘ldan urib xor ayladi, Termultirib haloyikqa zor ayladi», - deb nafs 
bandalarini tanqid etadi. Nafs insondagi butunlikni, iymonni sindiradi, ma’naviy jihatdan 
jarlikka qo‘latadi. SHu bois «Nafsni tanib mehnat etsa rohat», - deb xitob qiladi. Bu g‘oyalar 
bizning hozirgi kunimiz, tarbiyamiz uchun g‘oyat
muhim. 

---

Movarounnahr tasavvuf ta’limotida Xoja Bahouddin Naqshbandning o‘rni alohida 
ahamiyatga ega ekanligini ham qayd etishimiz lozim. Naqshbandiya ta’limoti hayratlanarli 
darajada ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy ma’no va mohiyatga, hayotiy mazmunga ega. 
Naqshbandiya ma’naviy-axloqiy ta’limotida xur fikrlikka keng o‘rin berilgan. Bu 
sulukdagilar mehnat qilish, ilm olish, o‘z mehnati evaziga halol yashash, noz-ne’matlarni 
ko‘pchilik bilan baham qurish, faqirona hayot kechirish, hammaga yaxshilikni ravo qurishni 
afzal bilganlar. 
Bahouddin Naqshband - aybsiz odam yo‘q, shuning uchun agar aybsiz do‘st axtarsak 
do‘stsiz qolamiz, - der edilar. 
Odamlarga yaxshilik qilish eng yuksak insoniy burch ekanligini ta’kidlab, sham kabi 
bo‘lgin va odamlarga yorug‘lik ber, o‘zing esa qorong‘uda bo‘l, degan ekanlar. 
Xoja Bahouddinning «Ko‘ngil Ollohda bo‘lsinu, qo‘ling esa ishda» hikmatlarining inson 
ma’naviy dunyosi takomilidagi ahamiyati beqiyosdir. 
Tasavvuf tariqatlari haqida so‘zlaganda Najmiddin Kubro asos solgan Kubroviya haqida 
ham to‘xtab o‘tishni maslahat beramiz. Biz Najmiddin Kubro siymosida faqat tariqat 
boshchisini emas, balki o‘z vatanini, xalqini dildan sevgan insonni ham ko‘ramiz. 1221 
yilda bosqinchi mug‘ul galalari qadami Xorazmga etib boradi. Muhammad Xorazmshoh 
mamlakatni, fuqaroni o‘z holiga tashlab qochadi. SHu qaltis damlarda Urganchni himoya 
qilishga 76 yoshlik Najmiddin Kubro boshchilik qiladi va jangda qahramonlarcha shaxid 
bo‘ladi. Uning siymosi xalq, kahramoni sifatida asrlar osha yashab kelmoqda. 
Najmiddin Kubro asos solgan Kubroviya tariqatining qoidalari o‘nta bo‘lib, ularda 
bu tariqat yo‘lini tutgan sufiyning ichki ma’naviy dunyosi qanday bo‘lishi ko‘rsatilgan. 
Insonning sabr-toqatli bo‘lishi, boylik va mol-mulkka mukkasidan ketmaslik har qanday 
pastkashlik riyo, makr va xiyla-nayrangga bormaslik hayvoniy xususiyat - shaxvoniy hirslarga 
berilmaslik g‘oyalari ilgari suriladi. 
Xulosa qilib aytganda, tasavvuf ilmi - inson haqidagi ilmdir. Inson qalbiga saykal berish 
ilmi. U inson odobini - ya’ni ma’naviyatini yanada kuchaytirgan butun islom axloqining eng 
muhim qadriyatlarini bir nuqtaga jamladi. SHu tariqa tasavvuf komil inson nazariyasi va 
amaliyotini ishlab chiqdi. 
5. Islomda axloqiy-huquqiy qonun-qoidalar majmui shariat XI-XII asrlarda tugal 
shakllangan. SHariat qonun-qoidalari Qur’on va sunna asosida ishlab chiqilgan. Unda 
musulmonlarning ijtimoiy-iqtisodiy, diniy, huquqiy va axloqiy hayotini tartibga soluvchi 
qonun-qoidalar belgilab berilgan. Bunday tartib-qoidalar «Hidoyat», «Vikrya», «Muxtasari 
hidoya», «Muxtasari vikrya» nomli kitoblarda jamlangan. 

---

SHariatda qonunlar muqaddas hisoblanib, unga har bir mo‘min-musulmon ijtimoiy 
holatidan kat’iy nazar Ollohning bandasi sifatida birday amal qilishi talab etilgan.
Islomda halol qilingan narsalar va ishlar ko‘pchilikka ma’lum, u haqda ko‘p 
eshitganmiz. Harom qilingan ishlarni eslatib o‘tish va eslatib turish joizdir. Bulardan 
ayrimlarga qo‘yidagilar: sog‘
bo‘la turib ishsiz yurish, zinokorlik, ota-onaga oq bo‘lish, 
savdo-sotiqda g‘irromlik qilish, birovning haqqiga, omonatiga hiyonat qilish, 
qasamho‘rlik, sudxo‘rlik, o‘g‘irlik, qarokchilik, mayxo‘rlik, g‘iybat, tuhmat, bo‘hton, 
josuslik, qotillik, poraxo‘rlik va boshqalar kiradi. Xullas, harom inson va jamiyatga zarar 
keltiradigan ish va amallardan iborat. 
Islomda ota-onaga mehr-muhabbat, g‘amho‘rlik farzand tarbiyasi va oilaga sadoqat 
masalalariga alohida e’tibor berilgan. Kishilarni yaxshilik qilish, savob ishlarga qo‘l urish, 
insofli-diyonatli, vijdonli bo‘lish, mehr -shafqatlilik, to‘g‘rilik, rostguylik, sofdil bo‘lish, 
birodarga yordam berish, kamtarlikka chaqirish g‘oyalari ilgari surilgan. 
Munofiqlik belgisi uchtadir: YOlg‘on so‘zlash, va’dasining ustidan chiqmaslik va 
omonatga hiyonat qilishdir; 
SHaxs va jamiyat munosabatlarini tartibga solish, jamiyat taraqqiyotida davlat arboblariga 
yordam berishda ilohiyotchi olim ruhoniylarning xususan, fiqhshunoslarning roli katta bo‘lgan. 
Fiqh ilohiyotning bir sohasi sifatida islom tarixida musulmon huquqshunosligining qonun-
qoidalarini ishlab chiqishida munosib hissasini qo‘shgan. Natijada shariat mazmuni jamiyatdagi 
moddiy va ma’naviy hayotning barcha tamoyillarini o‘z nazorati ostiga olgan. Islom 
huquqshunosligida O‘rta Osiyolik mashhur faqixlardan Burhoniddin Marg‘inoniy, Abu Lays 
Samarqandiy va boshqalarning o‘rni katta bo‘lgan. Muhimi shundaki, ular ushbu masalaning 
Qur’on oyatlari va hadislardagi aqidaviy jihatlariga asoslangan holda uning huquqiy asoslarini 
ishlab chiqdilar. Bunda xususan vatandoshimiz Burhoniddin Marg‘inoniy (1118-1197) va uning 
«Hidoya» asarining ahamiyati benihoyadir. CHunonchi, musulmon qonunchiligi (fiqh) da 
musulmon mamalkatlarida yashovchi boshqa dinlarga e’tiqod qiluvchilarga nisbatan ham ayrim 
fuqarolik huquqlari berilishi joiz bo‘lgan. Ularning mol-mulki, joni, diniy e’tiqodi va boshqa 
ayrim ijtimoiy-siyosiy huquqlarining daxlsizligi kafolatlangan bo‘lib, ular «zimmiy» lar, ya’ni 
mol-mulki, joni va boshqa huquqlari daxlsizligi musulmon davlati zimmasiga yuklatilgan 
g‘ayridin fuqarolaridir. Bunday qonunning joriy qilinishi va o‘rta asrlardayoq islom hukmron din 
bo‘lgan mamlakatlarda qo‘llanilishi bir tomondan, bir mamlakatda turli dinlarga e’tiqod qiluvchi 
fuqarolar o‘rtasida totuvlik, o‘zaro ishonch, hurmat-ehtirom tuyg‘ularining mustahkamlanishiga 
xizmat qilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni 
uyg‘unlashtirishga va oqibatda jamiyatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlik muhitining ta’minlanishiga 
xizmat qilgan. Xususan, Marg‘inoniyning «Hidoya» asarida g‘ayridin fuqarolardan olinadigan 

---

soliq miqdori haqida chiqargan hukmlari alohida ahamiyatga ega. Uning hukmicha, 
g‘ayridinlardan olinadigan soliq miqdori ular mamlakatlarida olinadigan soliq miqdoriga bog‘liq. 
«Agar ularning biz musulmonlardan qay miqdorda to‘lov olayotganidan g‘ofil bo‘lsak, undan 
molining o‘ndan bir miqdorida ushr (to‘lov) olamiz. CHunki Hazrati Umar (r.a.) aytganlarki: 
«Agarda ular bizlardan qancha miqdorda to‘lov olayotganini bilmasanglar, ulardan o‘ndan birini 
olaveringlar». Bundan xulosa qilish mumkinki, har bir odamdan ushr (to‘lov) olinayotganda 
asosiy e’tibor uning musulmon yoki g‘ayridin bo‘lishidan qat’iy nazar, adolat mezoniga rioya 
qilinishi kerak. Bunday hukm diniy bag‘rikenglikning yuksak namunasi bo‘lish bilan birga, 
shaxs va jamiyat munosabatlari masalasiga yuksak insonparvarlik ruhida yondashish va bu bilan 
jamiyatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashga da’vat qilish hamdir. Burhoniddin 
Marg‘inoniyning quyidagi hukmi ham diqqatga sazovordir: «Ular (ya’ni g‘ayridinlar) 
musulmonlarning barcha mollarini olib qo‘yayotgan bo‘lsalar hamki, bizlar ularning barcha 
molini olib qo‘ymaymiz. CHunki, barcha molini olib qo‘yish xiyonatdir va bunday qilish biz 
musulmonlarning sha’nimizga loyiq emasdir. Agar ular bizlardan hech narsa olmayotgan 
bo‘lsalar, bizlar ham hech narsa olmaymiz. SHunda ular ham bizning tijoratchilardan hech narsa 
olmaydilar». 
Qur’on, islom va shariatda zakot masalasida chiqarilgan hukmlarning shaxs va jamiyat 
munosabatlariga nisbatan muhim jihati shundaki, ularda asosiy e’tibor insonni ijtimoiy himoya 
qilishga qaratilgan. Islomning beshta farzlaridan biri bo‘lmish zakot asosan jamiyatdagi ma’lum 
bir tabaqa, guruh insonlarni moddiy himoya qilishga qaratilgan. Zakot – bu ma’lum bir 
mablag‘ga ega bo‘lgan har bir musulmonning o‘sha mablag‘dan qirqdan bir qismini har yili 
beva-bechoralarga, etim-esirlarga, faqir va miskinlarga ehson qilishdir. Bu narsa masjid, madrasa 
va shunga o‘xshash diniy muassasalarga emas, balki aholining ma’lum bir ijtimoiy tabaqasiga 
ehson qilishdir. Aytish mumkinki, diniy e’tiqodning zaruriy bir sharti sifatida masalani bu tariqa 
qo‘yish boshqa birorta jahon dinlarida mavjud emas. Islomda musulmonchilikning farzlaridan 
bo‘lgan zakotga shu darajada katta o‘rin berilganki, Qur’onning ko‘p oyatlarida zakot berishga 
da’vat qilish namozga da’vat qilish bilan birga kelgan.