“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

 
Qobiliyatlar
- shaxsning ma’lum faoliyatdagi muvaffaqiyatlarni, osonlik bilan biron 
faoliyatni egallay olishni ta’minlaydigan yakka psixologik xususiyatlaridir.
Inson qobiliyatlar yordamida bilim, ko`nikma va malakalarini nisbatan osonlik bilan 
egallab oladi va biror faoliyat bilan muvaffaqiyatli shug`ullanadi. Qobiliyatlar faqat faoliyatda 
namoyon bo`ladi. 
62-rasm 
98
David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 320-321 b.
4. Qobiliyatlar va ularning 
turlari. 

---

Insonning qobiliyatlari uning mayllari bilan maxkam bog`liqdir. Shuning uchun biror 
narsaga qiziqish, unga berilish ko’pincha faoliyatning ana shu turiga bo’lgan qobiliyatlarning 
mavjudligidan darak beradi.
Qobiliyat o‘zi nima, u insonlarda qay tarzda namayon bo‘ladi degan savolga, u 
insonlarning bosh miya faoliyatining ishlashi bilan bog‘liq degan javobni olamiz. Masalan: 
Ba’zi bir insonlarda miyaning chap qismi ko‘proq rivojlangan, boshqalarda esa o‘ng qismi 
rivojlangan degan g‘oyasini keltirishdi. 
Yuqorida yozganimizdek tajribalar ko‘rsatadiki miyaning har bir qismi o‘ziga xos 
funksiyani bajaradi. Miyaning chap qismi mantiqiyihatdan narsalarga baho beradi. O‘ng miya - 
hissiyot bilan intuitsiya orqali 
bo‘lib, narsalarni 
qabul 
qilishga 
yordam 
beradi.“Dixotomiya” - o‘ng va chap miya qismlari bu fikr sizni osonlik bilan fikrdan chalg‘itishi 
mumkin deb ogohlantirgan edi Sperri (1982). Hatto biz hikoya o‘qiyotganimizda miyaning 
ikkala qismi ishlaydi – chap qism so‘zlar va uning ma’nosini topadi, o‘ng qismi hazil hissiyot va 
tassavurni baholaydi (Hellige,1993; Levy, 1985).
99
Layoqat nishonlari va qobiliyat.
 
Ko`pgina olimlari qobiliyatlar tug`ma bo`ladi va 
avloddan-avlodga o`tib turadi, deb hisoblaydilar. Unchalik qobiliyatli bo`lmagan ko`pchilik 
kishilar orasida layoqatli kishilar oilalari ham bo`ladi, bu oilalardagi kishilarnig qobiliyatlari 
avloddan-avlodga o`tib keladi. Lekin qobiliyatlar to`g`risida bunga butunlay qarama-qarshi 
bo`lgan nuqtai nazar ham mavjud, bu nuqtai nazar tug`ma sifatlarni butunlay inkor qiladi va 
hamma narsa tarbiyaga, shart-sharoitga bog`liq deb hisoblaydi. Ana shu nuqtai nazarni ham 
to`g`ri deb hisoblab bo`lmaydi. Qobiliyatlar miya va sezish organlarining tuzilishiga bog`liq, ular 
har-xil kishilarda tug`ilgan vaqtidayoq turlicha bo`ladi. Har bir kishida tug`ma layoqat nishonlari 
99
David G. Mayers Psychology,© 2010 by Worth Publishers 105-b.

---

bor bo`ladi, binobarin, kelgusida biror qobiliyatni rivojlantirishga bo`lgan muayyan moyillik ana 
shunga bog`liq. 
Lekin bu tabiiy layoqat nishonalari muvaffaqiyatli faoliyatning to`la-to`kis shart-sharoitlari 
bo`la olmaydi. Layoqat nisholarini rivojlantirish kerak, bu esa ta’lim tarbiya jarayonidagina ro`y 
beradi. Bundan tashqari, layoqat nishonalari ko`p qiymatlidir, ya’ni tegishli sharoitlar mavjud 
bo`lganda faoliyatga qarab layoqat nishonalari asosida turli qobiliyatlar rivojlanishi mumkin. 
Layoqat nishonlari kishining go`yo «mudrab yotgan» kuchlari bo`lib, agar kishi tegishli faoliyat 
bilan shug`ullanmasa, bu imkoniyatlarni «uyg`otishi» mumkin emas. Bunday mashg`ulotlar 
uchun ijtimoiy shart-sharoit: moddiy ta’minot, muhit, o`qish imkoniyatlari va hokazolar zarur 
bo`ladi. Qulay sharoitlar mavjud bo`lganda ayrim kishilarda qobiliyatlar juda erta rivojlanadi. 
Odatda musiqa va tasviriy sanhatga bo`lgan layoqat unda ertaroq paydo bo`ladi. Kishilarda 
musiqa va tasviriy sanhatga bo`lgan layoqatdan bir muncha keyinroq adabiy qobiliyatlar paydo 
bo`lgan. Qobiliyatni rivojlantirishning ayrim shartlari. Qobiliyatlar faoliyat davomida 
rivojlanadi. Shuning uchun qobiliyatlarni rivojlantirishning birinchi sharti - faoliyatga bo`lgan 
ehtiyojni tarbiyalashdir. Ishlashni yoqtirmaydigan dangasa kishilarda qobiliyatlar rivojlanmaydi. 
Qobiliyatlarni rivojlantirish uchun jiddiy mehnat qilishning ahamiyati katta. Qobiliyat - avvalo 
sabr-toqatga ko`paytirilgan mehnat, mehnat va yana bir karra mehnatdir. Mehnatga bo`lgan 
ehtiyojni tarbiyalash uchun ishga qiziqish va unga odatlanish katta ahamiyatga egadir. Layoqat 
bilan qobiliyatni bir-biridan farqlay olish lozim. Layoqat bu odamni faoliyatga bo`lgan intilish, 
qobiliyat esa ushbu faoliyatni bajara olish imkonidir.