“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Sakrash 
– 
bu bir sifatning boshqa sifatga aylanish vaqti, shakli, usuli, miqdor 
o‘zgarishlarining uzluksizligi, bosqichma-bosqichligidagi uzilishdir.
Masalan, sakrash – bu Erda 
hayotning paydo bo‘lishi, hayvonlar dunyosidan insonning ajralib chiqishi, bir ijtimoiy tuzum 
o‘rniga boshqa ijtimoiy tuzum kelishi, buyuk ilmiy va texnikaviy kashfiyotlardir. Har qanday 
sakrash rivojlanishda o‘tish davrini tavsiflaydi. O‘z tabiatiga ko‘ra u doim ziddiyatlidir, chunki
 
yangining tug‘ilishidan ham, eskining qarshiligidan ham dalolat beradi.
 
18
Гегель Г.В. Наука логики. Т. 1. –М.: 1970 й. с. 467. 

---

Inkorni-inkor. 
Inkorni-inkor qonunining mohiyati nimadan iborat? Ayni bir atama bunday 
ketma-ket qo‘llanilishining ma’nosi nimada? Inkor kategoriyasi rivojlanayotgan ob’ekt tarixidagi 
bir lahzanigina tavsiflaydi. Bitta inkor harakati o‘zgarish qaysi yo‘nalishda yuz berayotgani, 
oldingi va keyingi voqealar oqimida u qanday ahamiyatga ega ekanligini, yuz bergan voqeaning 
mazmunini aniqlash uchun doim ham imkoniyat yaratavermaydi. Boshqacha aytganda, inkorni-
inkor tushunchasi rivojlanish jarayonining muhim xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. 
«Inkor» va «inkorni-inkor» kategoriyalari dialektikaga Gegel tomonidan kiritilgan bo‘lib, ayni 
shu mutafakkirning sa’y-harakatlari bilan ular umumiy falsafiy kategoriyalar maqomini olgan. 
Inkor va inkorni-inkor kategoriyalaridan Gegel rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritish 
vositasi sifatida foydalangan. Gegel, shuningdek, uning o‘tmishdoshlari va izdoshlari ko‘rsatib 
bergan ba’zi bir o‘ziga xos xususiyatlarni ko‘rib chiqamiz. 
Birinchidan, inkorni-inkor rivojlanish yo‘nalishini ko‘rish uchun imkoniyat yaratadi. 
Mazkur hodisa taraqqiyot yoki tanazzul alomati ekanligini bir inkor
 
harakatining o‘zidan 
aniqlash mushkul. SHu bois, masalan, qabul qilingan muayyan qonun, saylov natijalari va shu 
kabilar haqida xulosa chiqarishga shoshilmaslik kerak.
 
Ikkinchidan, inkorni-inkor rivojlanish shaklining tavsifi bo‘lib xizmat qiladi
. Ma’lumki, 
Gegelning dialektika tizimida rivojlanish mantiqiy
 
ziddiyatning yuzaga kelishi va uning bartaraf 
etilishi sifatida tavsiflanadi. Bu jarayon «tezis–antitezis–sintez» formulasiga muvofiq yuz beradi. 
Dialektika kontekstida rivojlanishning uch bosqichi ijtimoiy va tabiiy tizimlar rivojlanishining 
ko‘p sonli ssenariylaridan biri sifatida
 
namoyon bo‘ladi. Ammo, Gegel qayd etgan 
rivojlanishning siklligi, uning
 
chiziqsizligi tabiat va jamiyatda jarayonlar kechishining ancha 
keng tarqalgan
 
shakli hisoblanadi.
 
Uchinchidan, 
tabiiy va ijtimoiy sikllarda rivojlanish ham, tanazzul ham bo‘lmasligi 
mumkin: o‘zgarish aylanma harakat qiladi. Inkorni-inkorda rivojlanish quyi bosqichining o‘ziga 
xos xususiyatlari yuqoriroq bosqichda takrorlanishi yuz beradi
. 
Inkorni-inkor qonuni – 
bu shunday bir qonunki, unga muvofiq rivojlanish jarayoni 
yangining eskini dialektik inkor etish cheksiz zanjiridan iborat bo‘ladi, bunda rivojlanish avvalgi 
bosqichlarining barcha muhim jihatlari yangida saqlanadi va umuman bu jarayon hujumkor, 
yuksalib boruvchi yo‘nalishga ega bo‘ladi. Ayni vaqtda rivojlanish jarayonida uning oliy 
bosqichlarida avvalgi bosqichlarning ayrim jihatlari va tomonlari sifat jihatidan yangicha asosda 
takrorlanadi va ayni hol to‘g‘ri chiziq, tutash doira bo‘ylab emas, balki spiralga yaqinlashuvchi 
egri chiziq bo‘ylab yuksalishni belgilaydi. Harakatning spiralsimonligi rvojlanishning siklligini 
aks ettiradi.