“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, tilaklar, qiziqishlar
va h.k.lar, ikkinchisida 
esa – yuzaga kelgan vaziyatdan kelib chiqqan 
rag‘batlar
haqida so‘z yuritiladi. Ba’zan inson 
hulq-atvorini ichdan belgilab beradigan barcha omillar 
shaxs dispozitsiyalari
deb ataladi. U 
holda muvofiq ravishda dispozitsion va vaziyatli motivatsiyalar haqida hulq-atvorni 
determinatsiyalashning ichki va tashqi analoglari sifatida so‘z yuritiladi. SHuning uchun 
insonning istalgan harakati ikki tomonlama: dispozitsion va vaziyatli determinatsiya sifatida 
ko‘rib o‘tiladi. 
Dispozitsiyalar o‘z mohiyatiga ko‘ra motivlardir. 
Motiv
motivatsiyadan farqli o‘laroq, – 
bu hulq-atvor sub’ektining o‘ziga tegishli bo‘lgan, uning ma’lum harakatlari amalga oshirishga 
ichkaridan undovchi barqaror shaxsiy xossasi. Motivni, shuningdek, umumlashtirilgan 
ko‘rinishda ko‘pchilik dispozitsiyalarni ifodalaydigan tushuncha sifatida belgilash mumkin. 
Mavjud bo‘lgan dispozitsiyalardan eng muhimi 
ehtiyoj
lar tushunchasi hisoblanadi. Ehtiyoj 
deb, inson yoki hayvonning ma’lum sharoitlarda ularga normal yashash va rivojlanishi uchun 
etishmovchilik holatiga aytiladi. Ehtiyoj shaxs holati sifatida muntazam ravishda insondagi 
organizm (shaxs) uchun etishmovchilik bilan bog‘liq bo‘lgan qoniqmaslik hissi bilan bog‘liq 
88
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan
.492 p 

---

Inson ehtiyojlarining asosiy xususiyatlariga qondirish kuchi, paydo bo‘lishining davriyligi 
va usuli kiradi. SHaxsning ahamiyatli ehtiyoji, uning jisga bog‘liq mazmuni, ya’ni, ushbu 
ehtiyojni qondira oladigan moddiy va ma’naviy madaniyat ob’ektlarining yig‘indisidir. 
Ehtiyojdan keyingi motivatsion ahamiyatga ega bo‘lgan tushuncha – bu 
maqsad
. Maqsad 
deb, faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan, dolzarb ehtiyoji qondiruvchi bevosita anglanuvchi natijaga 
aytiladi. Psixologik jihatdan maqsad ongning motivatsiyali qo‘zg‘atuvchi mazmuni, u inson 
tomonidan faoliyatining bevosita va yaqin kutilayotgan natijasi sifatida idrok qilinadi. 
Ko‘rib chiqilgan motivatsiyali hosilalardan dispozitsiyalar (motivlar), ehtiyojlar va 
maqsadlar inson motivatsion sohasining asosiy tashkil etuvchilari bo‘lib hisoblanadi. 
SHaxsning motivatsion sohasini rivojlanganlik nuqtai nazaridan kenglik, egiluvchanlik va 
ierarxiyalashtirish ko‘rsatkichlari bo‘yicha baholash mumkin. Motivatsion sohaning 
kengligi
deyilganda, darajalarning har birida keltirilgan dispozitsiyalar, ehtiyoj va maqsadlar kabi 
motivatsion omillarning sifat jihatidan turli-tumanligi tushuniladi. Odamda turli xil motivlar, 
ehtiyoj va maqsadlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, uning motivatsion sohasi ham shunchalik 
rivojlangan hisoblanadi. 
Motivatsion sohaning 
egiluvchanligi
motivatsiya jarayonini quyidagicha xarakterlaydi: 
yuqori darajadagi motivatsion maylning qondirilishi uchun quyi darajadagi turli xil motivatsion 
mayllar qanchalik ko‘proq qo‘llanilgan holatda motivatsion soha ham shunchalik darajada 
egiluvchan bo‘ladi. Masalan, bir individ uchun bilim olishga bo‘lgan ehtiyoj faqat televidenie, 
radio va kino hisobiga qondirilsa, boshqasi uchun xuddi shunday ehtiyojni qondirish vositasi 
turli kitoblar, davriy matbuot, odamlar bilan muloqot hisoblanadi. Keyingi holatda motivatsion 
soha egiluvchanroq bo‘lib sanaladi.