Ijtimoiy fanlar va kutubxonashunoslik

To’rt va undan ortiq mualliflar uchun tasvir

Axborot-kutubxona xizmati [Matn] : O‘quv qo‘llanma / M.Maxmudov,

T.Shokirov, E.Niyozova va boshq.- T.: A.Qodiriy nom. TDMI, 2008.-l20 b

To’plamlar

Ma‘naviyat yulduzlari (Markaziy Osiyolik mashhur siymolar,

allomalar, adiblar) [Matn] /To‗plovchi va mas‘ul muharrir M.Hayrullayev.-

To‗ldirilgan qayta nashr.-T.: A.Qodiriy nom. xalq me‘rosi nashriyoti, 200l.-

408 b. - ISBN-978-9943-07-260-3

Elektron resurs tasviri

Axborot va kutubxona resurslaridan fan, ta‘lim, madaniyat va biznesda

foydalanish= Информационно- библиотечные ресурсы в науке,

образовании, культуре и бизнесе [Elektron resurs]: «CENTRAL ASIYA-

20l0» xalqaro konferensiya materiallari (l999-20l0) / Mas‘ul muharrir

M.A. Raxmatullayev; - T.: A.Navoiy nom. O‘zbekiston Milliy k-nasi,

20l0.-SD-R.- 6 Gb

II bob. Hujjatlar klassifikatsiyasi haqida

umumiy tushuncha.

Klassifikatsiya–sotsial hayotimizda va fanda keng tarqalgan tushunchadir. Klassifikatsiya deganda lotincha ―classis‖ - sinf, guruh, tur va ―facere‖ - qilmoq so’zlariga to’g’ri keladi. Klassifikatsiya atrof-muhitni, dunyoni, modda va hodi-salarni o’rganish jarayonidir. Har bir hodisa va moddalar bir qancha belgilarga ega bo’adi, bu belgilarga asoslangan holda hodisa va moddalar sinflarga, guruhlarga

bo’linadi, ya‘ni klassifikatsiya qilinadi. Masalan, D.I. Mendeleevning elementlarni ortib boruvchi atom og’irligiga ko’ra joylashtirilgan. Har bir elementlar va jismlar-ning birikmalaridagi barcha xossalari davriy suratda takrorlanib turadi, atom og’ir-ligiga qonuniy ravishda bog’liq bo’ladi deb isbotlandi.
D.I. Mendeleevning elementlar davriy sistemasiga (klassifikatsiyasi) modda-
larnig atom og‗irligi asos qilib olingan.Bu asos ximiya fani tarixida yangi davrning vujudga kelishiga imkon berdi, moddalarning tuzilishi to’g’risidagi ta‘limotning ta- raqqiy etishiga sabab bo’ldi.Ayrim hollarda sun‘iy klassifikatsiyalar ham qo’llani- ladi.Masalan, o’simliklarning barglarini va gullarining rangi, shakliga qarab klassi-
fikatsiyalashdan dekorativ o‗simlikshunoslikda amaliy jihatdan foydalaniladi.
Demak, amaliyotda klassifikatsiyalash asosiy va sun’iyga ajratiladi. Kutubxo-na bibliografiya ishida bu jarayon qanday kechadi. Kutubxonashunoslik ishining an‘anaviy ish faoliyati hujjatlarni klassifikatsiyalashda asos – hujjatlarning maz- muni qilib olinadi. Bu usul hujjatlar klassifikatsiyasiga tabiiy klassifikatsiya deb qarash imkonini beradi.Hujjatlarni formatiga, tiliga, chiqarilgan joyiga, betlar soni- ga qarab tanlab olish sun’iy klassifikatsiyaga misoldir. Kutubxona fondleri goho mahsusmaqsadlarni ko’zlab, ana shunday ajratiladi, biroq odatda hujjatlarni klassi-
fikatsiyalash deganda ularni mazmuniga muvofiq tarzda guruhlarga ajratish nazar-da tutiladi. Faqat bilim sohalariga ko’ra guruhlarga ajratishga matbuot asarlarini klassifikatsiyalash deb aytiladi. Kitobxonlarni turli ehtiyojlarini qondirishda shu tarzda hujjatlarni mazmuniga ko’ra klassifikatsiyalash maqsadga muvofiqdi.
Shunday qilib, hujjatlarni bilimning muayyan sohasiga munosabati belgisiga qarab klassifikatsiyalash kitobxonlarni o’zlariga aynan kerakli adabiyotni tanlab olishlariga imkon beradi.
Klassifikatsiyalash jarayoni Axborot rеsurs markazlari, Axborot kutubxona markazlari kutubxona fondlarini har tomonlama chuqur yoritib berish, kitobxonga, kutubxonachiga unumli ishlashiga imkon yaratadi. Kutubxona–bibliografiya ishi nazariyasi va amaliyotida hujjatlarni klassifikatsiya tushunchasi deb, aynan siste-mali (fan sohalari bo’yicha) klassifikatsiyaga aytiladi. Sistemali klassifikatsiyaning asosiy hususiyatlari shundan iboratki, bunda barcha bilimlar majmuasi fan sohala- rini bo’linishiga asoslanib, alohida bo’limlarni hosil qiladi. Bo’lim ichida yana mayda bo’linmalar va bo’limchalar tashkil qilinadi. Bu bo‗linmalarning har birida bilimning muayyan sohalariga tegishli masalalardan biriga doir kitoblar birlashtiri- ladi.Bo’linmalar ichida yana kichik bo’limchalar hosil qilinadi.
Klassifikatsiya bo’limlarini umumiy tushunchadan (ya‘ni bo’limdan) xususiy, juz‘iy tor ma‘nodagi tushunchaga bo’linma, bo’linmachalarga o’tishi ierarxik – sistemali tartib deyiladi.Masalan musiqa tushunchasi umumiy deb olsak, vocal mu-siqasi, estrada orkestri – bu xususiy tor ma‘noni anglatadigan tushunchalar.
Bo’lim, bo’limmalar va bo’limmachalarni ierarxik bog’lanishi kutubxona bi- bliografik klassifikatsiyalar jadvallarini asosini tashkil etadi. Sistemali kataloglar hamda Axborot - rеsurs markazlari, Axborot kutubxona markazlari, kutubxonalar- ning fondlari ham huddi shu klassifikatsiya asosida tuziladi.Klassifikatsiya bo’lim- larini umumiydan (bo’limdan) juz‘iyga (bo’linma va bo’linmachalarga) tomon bunday joylashtira boorish sistemali tartib deyiladi. Sistemali joylashtirish‖ va sis-
temali katalog‖ degan tushunchalar shuning mantiqiy ifodasidir. Kitoblar tokchalar- da va sistemali katalogda ham bilimning har xil bo’limlari bo’yicha kitob va kar-tochkalar bo’lim, bo’linmalar, bo’linmachalari tashkil qilinib umumiydan juz‘iyga, yoki xususiyga tomon ketma-ket joylashtiriladi. Umumiy va juz‘iy degan tushun- tushunchalar nisbiy tushunchalardir, albatta.
Masalan fizika bo’linmasi – tabiiy fanlar asosiy bo‗limiga nisbatan juz‘iydir –
ayni chog’da u akustika, optika va boshqa mayda bo’linmalarga nisbatan umumiy- dir.
Klassifikatsiya bo’limlarini umumiydan juz‘iyga tomon joylashtirish printsipi-
ga amal qilib, ularning nomlarida muayyan izchil tartib: bo’lim, bo’linma, bo’lim- cha degan tartib belgilash mumkin bo’lur edi.Biroq kutubxonashunoslik tajribasida bo’lim termini odatda har bir bo’linishga nisbatan qo’llaniladi, bo’linma‖i, bo’lim- cha terminlari esa bo’limning tobelik ma‘nosini bildirishi lozim bo’lgan hollarda- gina ishlatiladi. Masalan, Akustika bo’limi ayni chog’da bu fizika bo’limining bo’limchasi deyiladi.
Bibliografiyada hujjatlarni klassifikatsiyalash keng qo’llaniladi. Xuddi kutub-
xona sistemali katalogi singari bibliografik nashrlarda ham hujjatlarning tasvirlari mazmuniga qarab, bu asarlarning mavzusini ochib beruvchi rubrikalar ostida gu- ruhlarga ajratiladi. Bibliografik nashrlarda hujjatlarni mazmuniga qarab guruhlarga ajratish hamma vaqt ham bilim sohalariga qarab klassifikatsiyalash bilan bog’lay- verilmaydi.
Bibliografik nashrlarning ko’pchiligida hujjatlarni predmet katalogiga yaqin-
lashtirib predmet asosida guruhlarga ajratish usullaridan yoki geografik belgilariga qarab, guruhlarga ajratish usulidan foydalaniladi. Bibliografiyaning turli xillarini guruhlarga ajratishning xarakteri va usullari mazkur nashrning maqsadlari bilan belgilanadi. Biroq bilimning barcha sohalariga yoki ko’p sohalariga oid matbuot asarlarini o’z ichiga oluvchi universal xarakterdagi ko’pgina bibliografik nashrlar- da, shuningdek kata sohali bibliografiyalarda asarlar rubrikalar bo’yicha guruhlar- ga ajratiladi va rubrikalar sistemali katalogning tuzilishiga o’xshash tartibda, ya‘ni bilim sohalariga qarab joylashtiriladi