|
1. Sotsiologiktadqiqotlardasturi
Sotsiologiktadqiqotlarbo‘lajakizlanishlarningilmiyasoslanganrejavadasturi
nitayyorlashdanboshlanadi. Dastur haqiqatdan kelib chiqqan va ilmiy-nazariy
jihatdan
puxta
ishlangan
bo‘lishi
lozim.
Zero,
tadqiqotnatijalariqandaybo‘lishianashuomillargabevositabog‘liqdir.
Dastur bo‘lajak tadqiqot materiallarini to‘plash, qayta ishlash va
ma’lumotlarni tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. dastur tadqiq etiluvchi ijtimoiy
muammo mohiyatini aniqlash, tadqiqot ob’ekti va predmetini belgilash, maqsad
va vazifalarini xarakterlab berish, ish farazi (ilmiy taxmin)ni belgilash, usullarni
aniqlash, ma’lumotlarni to‘plash va tahlil etish tarxini chizib olish kabi
qismlarni o‘zida mujassamlashtiradi. SHunday qilib, dastur, asosan ikki katta
bo‘lim, ya’ni-nazariy metodologik va amaliy-uslubiy bo‘limlardan iboratdir.
Nazariy-metodologik
bo‘lim mavzu tanlash, tadqiqot ob’ektini
xarakterlash, maqsad va vazifalar, faraz hamda predmetni aniqlash kabi
qismlarni o‘z ichiga olsa, amaliy-uslubiy bo‘lim ma’lumotlarni to‘plash
usullarini bayon etish, yig‘ilgan materiallarni qayta ishlash, tahlil qilish va
tavsiyalar singari amaliy faoliyatlarni mujassamlashtiradi.
Dasturni ishlab chiqish jarayonida ikki asosiy talabga rioya qilish
muhimdir. Birinchidan, ishlab chiqilgan nazariy uyushmalardan real tadqiqot
jaryonlariga o‘ta bilish va ikkinchidan, olingan natijalar, faktlar, yig‘ilgan
empirik materiallardan nazariy umumlashmalarga, ilmga qayta bilish,
ko‘nikmalarga ega bo‘lish ana shu talablar mazmunidir. Bu ikki talabga rioya
qilish, bir jihatdan, sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazishni tizimli yo‘lga qo‘yish,
jamiyat ijtimoiy muammolarini tadqiq etish ishlarini uzluksiz amalga oshira
borishni ta’minlasa, ikkinchi jihatdan, ilm-fan turli sohalarining uzviy rivojlana
borishi uchun keng imkoniyatlar ochadi.
Sotsiologik tadqiqotlarda ilmiy maqsad muhim ahamiyat kasb etib,
tadqiqotlarning nazariy yoki amaliy yo‘nalishlarda borishini ko‘rsatali.
Maqsadning amalga oshirilish jarayonida tadqiqotchi uch an’anaviy vazifani
o‘z oldiga qo‘yadi. Avvalo mavzuni ilmiy-nazariy jihatdan atroflicha tadqiq
etish, ikkinchidan, bu ilmiy - amaliy mavzuning boshqa ilm va hayot jabhalari
bilan nechog‘lik bog‘liqligi, ularga ta’siri masalalarini o‘rganish va nihoyat,
uchinchidan, ijtimoiy ziddiyatli holatlardan chiqishning mantiqli asoslangan
yo‘llarini belgilab berishdan iborat.
Sotsioloik tadqiqotlar ilmiy atamalari va tushunchalari qatorida ob’ekt va
predmet tushunchalariga alohida to‘xtalib o‘tish lozim. Tadqiqotchi ijtimoiy
muammo vaziyatini samarali hal etishi uchun ob’ekt va predmetni to‘g‘ri
belgilashi muhim ahamiyatga ega. Ob’ekt odatda mustaqil tushuncha sifatida
tadqqotchi ilmiy-amaliy faoliyatlarining umumiy sarhadlarini ifodalaydi.
Predmet esa tadqiqotchi tomonidan muayyan shaklga solinadi va maxsus
tadqiqot ko‘lami sifatida o‘rganiladi. Ob’ekt predmetdan ma’no jihatidan ancha
keng, predmet ob’ektning hosilasidir. Ob’ekt bu sub’ekt o‘rganishi kerak
bo‘lgannarsa yoki voqelikni anglatsa, predmeti esa ob’ektning qay jihatlarini
o‘rganishimiz kerakligini bildiradi. Zero, birgina ob’ekt zamirida bir necha
alohida tadqiqot predmetlarini ajratib olib o‘rganish mumkin.
Ilmiy muammmo ob’ektini tizimli tahlil etish tadqiqotchi uchun uch
faoliyat yo‘nalishini ochib beradi. Ular quyidagilar: tadqiqot predmetini aniqlab
olish, asosiy tushunchalarni ajratib olish va ularga izoh berish hamda tadqiqot
uchun ish gipotezasini yaratishdir. Ko‘pincha ana shu talabning uchchalasi bir
paytda yuzaga keladi, shu boisdan ham yuqoridagi uch talabning dastur
bosqichlari deb emas, balki dasturning uzviy qismlari deb qarash maqsadga
muvofiqdir.
Izlanishga qaratilgan tadqiqot rejasi uch bosqichdagi tadqiqot turini
(hujjatlarni o‘rganish, ekspertlar bilan maslahatlashuv, kuzatish o‘tkazishni) o‘z
ichiga oladi. Bu bosqichlarning birinchisida ilmiy muammo xususidagi ma’lum
bo‘lgan barcha ilmiy, publitsistik va arxiv ujjatlarini chuqur o‘rganib chiqish
nazarda tutilsa, ikkinchi bosqichda shu soha bo‘yicha taniqli olimlar, tajribali
kishilardan iborat ekspertlar guruhi fikrini o‘rganishga e’tibor qaratiladi.
So‘nggi bosqichda esa tadqiqotchi muayyan ilmlar tasavvurlariga ega bo‘lgan
holda ob’ekt xususida kuzatish ishlarini olib borishni ko‘zda tutadi. Izlanish
rejasi ilmiy muammoni aniq nomlab olish va asoslaydigan gipotezani ilgari
surish bilan yakunlanadi.
Bayon etish rejasi bir qator sotsiologik tadqiqot rejalarini qo‘llash,
olingan ma’lumotlarni tahlil etish orqali qabul etilgan farazning hayotiyligini
tekshirib ko‘rish va o‘rganilayotgan ob’ekt xususida aniq miqdoriy va sifat
xarakteristikasiga ega bo‘lishni taqazo etadi. Bayon etish rejasi asosida ish
ko‘rilganda ilgari ma’lum bo‘lgan ko‘pgina faktlarni tartibga tushirish va ular
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar qanday ekanligi xususida ko‘pgina ma’lumotlar
qo‘lga kiritiladi. Bunday tadqiqotlar ob’ekt tuzilishiga aloqador barcha empirik
ma’lumotlarni
klassifikatsiya
qilish
bilan
yakunlanadi.
Sotsiologik
tadqiqotlarning eksperimental rejasi ob’ekt haqida ma’lumotlar asosida
izohlovchi farazni ilgari surish imkonini beradi. Mazkur tadqiqot rejasidan
maqsad ob’ekt zamiridagi sabab oqibat aloqalarini aniqlash, ob’ektning ayni
holati va rivojlanishi xususidagi shart-sharoitlarini aniq bilib olishdan iboratdir.
Sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazishning real tajribasida muayyan ilmiy tadqiqot
jarayonida yuqorida tilga olingan har uch reja ham o‘zaro uyg‘un holatda ketma-
ket qo‘llanilib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
