№
6
-M
AVZ
U:
I
X
–
X
II
asrl
ar
da
gi
M
ar
kaz
iy
Osiyo
da
gi
davla
tchilik
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
31
32
1
Isl
om
di
ni
ni
ng
vat
an
i
qay
er
+
2
Ara
bi
st
onda
k
o’c
hm
anchi
la
r
ki
m
lar
deb atalga
n
+
3
Isl
om
di
ni
da
n
ol
di
n
ahol
i
o’
rt
asi
da
qan
day
d
in
u
rf
bo
’l
ga
n
+
4
K
a’b
ad
a
ne
ch
ta
bu
t
bo
’l
ga
n
+
5
Isl
om
qanday
m
a’no
ni
anglatadi
+
6
Payg
`am
barimiz
ta
val
lud t
opga
n y
il
+
7
M
akka
da
n
M
adi
na
ga
qac
ho
n
hijrat q
iling
an
+
8
Arab
xalifalig
ig
a
ki
m
lar
asos s
ol
di
+
+
+
+
9
So’
nggi
Er
on s
hoxi
+
10
Arab
larn
ing
O’rta
Osiyo
ga
d
astlabk
i
yu
rish
i
qa
cho
nd
an
bos
hl
anga
n
+
11
72
0
yild
ag
i
So
’g
`d
qo
’zg`olo
ni
ga
kimlar
bo
sh
ch
ilik
q
ildi
12
Qu
tayb
a
ibn
Mu
sli
m
qachon
va
qa
ysi
vi
lo
yatn
in
g
noi
bi
b
o’
ld
i
+
13
Ara
bl
ar
ni
ng
M
avara
un
na
hr
ga
qar
shi
ha
rb
iy
yuri
shl
ari
o’z
m
aqsadi
ga
ko’
ra
ikki
davr
ga
bo
’lin
ad
i, u
larn
ing
m
aq
sad
lari
+
Arabiston
yari
m o
roli
Umar
Tohir
ibn
Xu
sayn 2 ta gur
uh1 yild
a
Itoat
, b
o’ysuni
sh
Sobu
qtegi
n
Saljuqb
ek
Usmon
705 yild
a Xuroso
nnin
g
Talon-taro
jlik b
ilan b
oylik orttirish
Sotuq
Bag
`roho
n (915-
955)
Ali
Dehqonl
arni
ng y
axshi
qu
rol
langa
n
harb
iy bo’lin
malari ask
arlari
Barcha bo
j v
a soliq
lardan
Xudo
tlar
Zimmiylar
Yarim
ozo
d k
adi
var
lar,
ozodl
ikka
chiqq
an qu
llar va q
aram q
ullar
Somonx
udot
ning
avlodl
ari
Qur’
oni Ka
rim va
Pay
g`am
bar
ko’rsatm
alari nasih
atlariga
Tahorat, n
amoz
larni am
alga
Jiz’ya, x
iroj
360
570
Ko’pxudo
lik, budp
arastlik
622
Abu B
akr
Badavi
ylar
Yozd
igard
3
651
yilda Marv
Anush
tag
iniylar su
lolasi
241
Amir Temur 1398 yilda Hindistonga qilgan yurishida Dehli shahrini, 1400 yilda Suriyaga
qilgan yurishida Halab va Bayrut shaharlarini, 1401 yilda Damashq shahrini egallaydi.
1402 yilda usmoniylar imperiyasining sultoni Yildirim Boyazidga qarshi yurishida uni
mag’lubiyatga uchratdi. Bu g’alaba bilan Temur yevropaning usmoniylar asoratiga tushishini
bir necha o’n yillar orqaga surib yubordi.
Temur 1404 yilda Kichik Osiyodan Samarqandga keladi va Xitoyga yurish uchun harbiy ta-
raddud ko’radi. SHubhasiz, Temur bu yurish uchun uzoq yillar tayyorlanib, jang uchun kerakli
bo’lgan ma’lumotlarni yillar davomida to’plagan edi. 1404 yilda Temur 200 minglik qo’shin
bilan Xitoy safariga otlandi. Ammo Temurning qattiq betobligi tufayli uning qo’shinlari 1405
yilning yanvar oyida Xitoyga yaqin bo’lgan chegara shahar O’tror shahrida to’xtaydilar va shu
yerda 1405 yilning 18 fevralida buyuk sohibqiron Amir Temur vafot etadi.
Amur Temur davlatining ichki va tashqi siyosati: «Siyosatda maslahat, mulohazakorlik, o’y-
lab ish qilish qurol kuchidan o’n baravar foydaliroqdir», degan dono so’zlar Amir Temurga
mansubdir. Bu so’zlar hozirgi tilda nizoli masalalarni siyosiy muloqot, ogohlantiruvchi diplo-
matiya yo’li bilan hal qilishni bildiradi.
Amir Temurning tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo va
yevropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona-jo’g’rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini
his etdi.
Islom Karimov
Temur o’zining hayoti davomida harbiy iste’dodi, mohir sarkardaligi, diplomatliligi va yetuk
davlat arbobi bo’lganligi tufayli milliy yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ulkan
markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo’ldi. Sohibqiron turk-mo’g’ul an’analariga amal qil-
gan holda o’z davlati hududlarini suyurg’ol (ulus) tariqasida in’om qilish yo’li bilan boshqar-
gan. Temur Movarounnahrdan tashqaridagi yerlarini to’rt ulusga bo’lib, farzandlariga in’om
etdi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibqiron tomonidan bo’lib berilgan yer-
lar ichki mustaqillikka ega bo’lsalar-da, lekin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo’ysun-
dilar. Temurning o’ta darajadagi zukkoligini shundan bilsa bo’ladiki, u uluslar o’rtasida o’zaro
nizolar kelib chiqmasligi uchun ularning faoliyatini doimo o’zi nazorat qilib turadi.
Temur davlatining eng ko’zga ko’ringan va muammoli tomoni shundaki, sohibqiron kichik bir
viloyat doirasida tarbiya topgan bo’lsa-da, davlat mafkurasining boshqaruv tayanchi kuchli hokimi-
yat ekanligini tushundi va davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo’l qo’ymaydi-
gan vazirlarni tanlashga harakat qildi. Amir Temur vazir to’rtta sifatga ega bo’lishi lozim deb
hisoblagan: birinchisi-asllik, toza nasllilik, ikkinchisi-aql-farosatlilik, uchinchisi-sipohu raiyat ahli-
dan xabardorlik, to’rtinchisi-sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik.
Amir Temur hukmronlik qilgan davlarda davlatning markaziy ma’muriyati boshida devon-
begi, arkbegi va to’rt vazir turgan. Vazirlar soliqlar yig’ish, meros ishlari, askarlar maoshi va
ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan bog’liq bo’lgan ishlarni bajarganlar.
Bu davrlarda yerga egalikning ba’zi turlari mavjud bo’lib, ular suyurg’ol yerlar, vaqf yerlar,
jamoa yerlari edi. Xususiy yer egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga soliq to’lashda ba’zi
imkoniyatlarga ega bo’lganlar, vaqf yerlar masjid va madrasalarga qarashli yerlar bo’lib, ular
soliq to’lashdan ozod qilganlar. Amir Temur davrida asosiy soliq daromad solig’i-xiroj bo’lib, u
240
Movarounnahrda mo’g’ullar ustidan qozonilgan g’alaba haqida xabar eshitgach, Amir Temur
va Amir Husayn Movarounnahrga yo’l olib Samarqand yaqinidagi Konigil degan joyda sarba-
dorlarning rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu uchrashuvda o’zaro kelishmovchilik kelib chiqib,
sarbadorlarning rahbarlari hiyla yo’li bilan o’ldiriladi. Movarounnahrda Samarqand taxtini
Amir Husayn egallab, uning hukmronligi tiklanadi. SHu vaqtdan boshlab Amir Husayn va Amir
Temur o’rtasidagi munosabatlar yanada keskinlashib ketadi.
Bu vaqtga kelib butun Movarounnahr yerlarida o’zaro urushlardan so’ng ijtimoiy-iqtisodiy
ahvol og’irlashib ketgan edi. Mana shunday bir vaqtda, mamlakatda o’zaro urushlarga barham
beradigan markazlashgan davlat tizimini barpo etish nihoyatda zarur edi. Buni birinchi bo’lib
anglagan Amir Temur Amir Husaynga qarshi zimdan kurash olib borib 1370 yilda Movaroun-
nahr taxtini egallashga muvaffaq bo’ladi.
Vatan haqida qayg’urish, Vatan mustaqilligini tiklash haqidagi fikrlar shu yillar yuzaga
chiqib, Amir Temur Balx shahrida chaqirilgan qurultoyda Movarounnahrning amiri deb e’lon
qilinadi. Temur o’z tasarrufida markazlashgan davlatni yuzaga keltirish maqsadida Kesh shahri-
dan Samarqandga ko’chib o’tib, uni Movarounnahrning poytaxtiga aylantiradi. Sohibqiron aniq
mulohazalari bilan xalqni zulmdan ozod qilish va uzoq yillik boshboshdoqlik hukmron bo’lgan
yerda markazlashgan davlat tuzish mushkulligini sezganligi sababli dastlab mamlakatni tashqi
xavfdan saqlash maqsadida asosini barlos urug’lari tashkil etgan yengilmas va jangovor milliy
qo’shin tuzadi, ularga katta imtiyozlar beradi.
Temur davlat boshqaruvida, ichki va tashqi siyosatda asosan o’z qo’shinlariga suyanganligi
sababli harbiy islohotga, ya’ni qo’shin boshliqlarini tanlash, lashkar qismlar, ularning joylash-
ishi, askarlarning qurollanishi va harbiy intizom masalalariga keng e’tibor bergan. U
qo’shinlarini o’nlik, yuzlik, minglik kabi askariy birikmalarga bo’lgan. Uning uchun har bir
askar jang qilish uslublarini yaxshi bilishi farz hisoblagan. Amir Temur lashkarlarga ham katta
e’tibor berib, ular nizomni qat’iy bajarishi, jangda ayovsiz va dovyurak bo’lishi, dushmanga
yumshoq muomalali va adolatli bo’lishi lozim deb hisoblardi. Ibn Arabshohning yozishicha,
Temur askarlari ichida taqvodor, saxovatli, xudojo’y kishilar ko’p bo’lgan. Ular bechoralarga
xayru ehson ko’rsatish, boshga og’ir kunlar tushganda yordam qo’lini cho’zish, asirlarga yum-
shoq muomalada bo’lish va ularni ozod etishga odatlanganlar. Amir Temur doim jangda jasorat
ko’rsatgan amirlar va askarlarga alohida e’tibor bilan qaradi. Natijada Sohibqiron uyushqoqlik
hukm surgan yuz minglik qo’shinlari ichida intizomni mustahkamlash bilan o’z davlatining
poydevori bo’lgan qo’shin tuzishga muvaffaq bo’ldi.
Temur Movarounnahr taxtini egallagan vaqtdan boshlab, o’z davlati chegaralarini mumkin qadar
kengaytirishga kirishadi. SHu maqsadda u Amudaryo va Sirdaryo oralig’idagi yerlarni o’z tasar-
rufiga oladi. Xorazmga besh marotaba yurish qilib, 1388 yilda uni butunlay bo’ysundiradi, bu yerda
hukmronlik qilayotgan so’fiylar sulolasini tugatadi. Temur o’zining uch yillik (1386-1388), besh
yillik (1392-1398), yetti yillik (1399-1405) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sab-
zavorda sarbadorlar davlatini, Hirotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni o’z tasarrufiga
oladi. 1394-1395 yillarda Oltin O’rda xoni To’xtamishga qarshi yurish qilib, uning ko’p sonli
qo’shinini mag’lubiyatga uchratadi va Oltin O’rda hududini egallaydi. Temurning bu g’alabasi Oltin
O’rdaga juda katta zarba berish bilan birga Temur qo’shinlarining Volga daryosi bo’ylarida bemalol
yurishlariga ham keng yo’l ochdi. Ta’kidlash joizki, Temurning bu g’alabalari tarix sahnasida ulkan
ahamiyat kasb etdi.
99
14
Ko
’p
gi
na
yi
ri
k
ye
r
egalari kimlar
+
15
C
ho
ka
rl
ar
k
im
la
r
+
16
Mu
su
lm
on
d
inin
i
qabu
l
qilg
an
lar
ni
m
ad
an
ozo
d
etilar
edi
+
17
Xalifalik
ni
ng
h
uqu
qi
y
m
asal
alari
qand
ay
hal
qilin
ar
edi
+
18
Isl
om
di
ni
ni
qab
ul
qi
lm
ag
an
sol
iq
to’l
ovc
hi
la
r
ki
m
lar
+
19
M
ehnat
kashl
ar
tarki
bi
ki
m
lardan
ib
or
at
+
20
Su
g`
di
yl
ar
qa
nday
so
liq
la
r
to
’lag
an
lar
+
21
Qo
zi
sud
q
ilishd
an
o
ld
in
q
anday
am
aln
i
baja
rg
an
+
22
Tox
iriylar
dav
latig
a
ki
m
asoss
olga
n
+
23
M
ova
rau
nn
ah
rd
agi
ul
kan
xa
lq
qo
’zg
`o
lo
ni
qan
day
nom
la
ngan
24
Som
oniylar
davlatiga
kim
lar
asos s
ol
ga
n
+
25
Qora
xoniylar
davlatiga
kim
asos s
ol
ga
n
+
26
G’az
na
viylar
davlatining
aso
sch
isi k
im
+
27
Xo
razm
shohl
ar
da
vl
at
ig
a
ki
m
asos s
ol
ga
n
+
28
Salj
uq
iylar
dav
latig
a
ki
m
asos s
ol
di
+
100
Do'stlaringiz bilan baham: |