Ijtimoiiy fanlar

Pedagogik vazifalar 
O’quv faoliyati natijalari: 
Movarounnaxr 
va 
Xurosonning 
shayboniylar  tomonidan  bosib  olinishi  va 
shayboniylar  sulolasi  hukmronligining 
o’rnatilishi haqida ma’lumot berish; 
Shayboniylar  sulolasi  hukmronligining  o’rnatilishi 
haqida ma’lumot beriladi; 
Mamlakatning  sultonlar  va  beklarga  bo’lib  beril-
ishining oqibati ko’rsatiladi;  
225 
 
bilan foydalandilar. Hasan Bug’roxonning 992 yili somoniylarga qarshi harbiy yurishi oldidan 
somoniylar  lashkarboshisi  Abuali  Simjuriy  u  bilan  muzokara  olib  borgan.  Somoniylarning 
boshqa  lashkarboshilaridan  Balx  hokimi  Foyiq  Raboti  Malik  yaqinidagi  Bug’roxonga  qarshi 
jangda, har tomonlama ustunlikka ega bo’lishiga qaramasdan taslim bo’ladi. Iloq hokimi Man-
sur ibn Ahmad esa xoqonga tobelik bildirib, uning nomiga pul zarb etadi. Shu bois Bug’roxon 
992  yilgi  birinchi  hujumdayoq  Buxoroni  egallashga  erishadi.  Lekin  Bug’roxon  kasallangani 
tufayli Buxoroni tark etdi va yurtiga qaytish chog’ida yo’lda vafot etildi. Bundan foydalangan 
somoniylar  vakili  Nuh  II  ning  o’g’li  Nasr  Somoniy  Buxoro  taxtini  qayta  egallaydi.  Lekin 
Qoraxoniylar 996 yili Buxoroni to’liq ishg’ol qiladi. Butun Movarounnaqr Qoraxoniylar tasar-
rufiga o’tadi. 1001 yildagi Mahmud G’aznaviy bilan tuzilgan shartnomaga ko’ra Amudaryon-
ing  janubidagi  barcha  yerlar  Qoraxoniylar  qo’liga  o’tgandi.  Shu  tariqa  Somoniylar  davlati 
o’rnida ikkita turk davlati-Qoraxoniylar va G’aznaviylar davlatlari tashkil topdi. 
XI  asr  o’rtalarida  tamg’ochxon  unvonini  olgan  Qoraxoniy  Ibrohim  ibn  Nasr  g’arbiy 
Qoraxoniylar davlatining poytaxtini O’zganddan Samarqandga ko’chirdi. 
1068 yilda Movarounnahrda Ibrohim ibn Nasr o’g’illari o’rtasida taxt uchun bo’lgan kurash-
larda Shamsulmulk g’alaba qozondi. 
1080 yilda Shamsulmulk vafotidan keyin Movarounnahrda hokimiyat uchun kurash yana avj 
oldi.  Bundan  foydalangan  saljuqiylar  sultoni  Malikshoh  1089  yilda  Movarounnahrga  bostirib 
kirib, Buxoro va Samarqandni zabt etadi. Ahmadxon asirga olinadi. Ahmad bilan sulh qilinib, 
uni o’z taxtida qoldiradilar. Lekin uning saljuqiylarga itoatkorligi amirlar va ruhoniylar noro-
ziligiga sabab bo’ldi. Natijada Ahmadxon 1095 yilda o’ldiriladi. 
Undan  keyin  taxtga  o’tirgan  Arslonxon  (1102-1130)  davrida  Qoraxoniylar  garchi  yarim 
mustaqillik  sharoitida  siyosat  yurgizgan  bo’lsalar  ham,  Samarqandning  obodonligi  bo’yicha 
ko’rinarli ishlar qilindi. Lekin Arslonxon siyosatidan harbiy qo’mondonlar va ruhoniylar norozi 
edilar.  Arslonxon  sog’ligi  yomonlashgani  uchun  hokimiyat  uning  o’g’li  Nasrga  o’tadi.  Lekin 
fitnachilar Nasrni o’ldiradilar. Arslonxon Marvdan Sulton Sanjarni yordamga chaqiradi. Bun-
dan foydalangan Sanjar 1130 yilda Samarqandni egallaydi. 
XII asr boshlarida Qoraxitoylar Bolasog’unni egalladilar. 1138 yilda Qoraxitoylar go’rxoni 
Sulton Sanjarning Qarindoshi, Samarqand hukmdori Mahmudni Xo’jand yaqinida mag’lub etdi. 
Shahar talanib, katta tovon o’ndirildi. Lekin shahar bosib olinmadi. 
1141 yilda Qoraxoniylar yana Movarounnahrga bostirib kirdilar. Bu galgi jang Samarqand 
yaqinidagi Katvon cho’lida bo’ldi. Jangda Sulton Sanjar va Mahmudning birlashgan qo’shnilari 
tor–mor qilindi. Qoraxitoylar Samarqand va Buxoroni egalladilar. 
So’nggi Qoraxoniylar Qoraxitoylarga tobelikdan qutulgan edilar. Lekin 1212 yilda Alovud-
din  Muhammad  Xorazmshoh  g’arbiy  Qoraxoniylar  davlatining  xoqoni  Usmonni  o’ldirib, 
Samarqandni o’z mulkiga qo’shib oldi. 
Qoraxoniylar davrida Movarounnahr markazlashgan davlat tizimidan alohida mulk boshqa-
ruv tizimiga o’tdi. Har bir viloyat ma’lum siyosiy mavqyega ega holda xondan kichikroq un-
vonga ega elikxonlar tomonidan boshqariladigan bo’ldi. 
Qoraxoniylarda ikki poytaxt Qashqar va Bolasog’un sanalib, ulug’xon ana shu shaqarlarning 
birida qarorgohda o’tirgan. Ulug’ xoqon yoki ulug’ xon xoqon ul-xoqon degan nomda yuritil-
gan. Bu nom tamg’achxon deb ham atalgan. 
Xonlikdagi barcha yerlar tamg’achxon tomonidan uning o’g’illari va qarindoshlari o’rtasida 

---

224 
 
o’z ichiga olgan. 
-Mulk yerlari-xususiy mulk yerlari. U asosan hukmron sulola vakillari hamda yuqori tabaqa 
nomoyandalari ixtiyoridagi mulklardir. 
-Vaqf yerlari. Bu madrasa, masjid va boshqa diniy muassasalar tasarrufiga berilgan yerlar. 
Ulardan keladigan daromadlar musulmon ruhoniylari manfaati uchun sarf qilingan. 
Olinadigan soliqqa qarab yerlar 2 ga bo’lingan: 
1. «Mulki xiroj»-xiroj yerlar, ya’ni soliq olinadigan yerlar. Dehqonlar yashagan yerlar, ya’ni 
«mulki sultoniy» va mulklar» ana shu toifaga kirgan. Bu yerni ishlovchilar hosilning 1/3 ni dav-
latga soliq sifatida topshirganlar. 
2.  Soliq  to’lashdan  qisman  va  butunlay  ozod  etilgan  yerlar.  Bunday  yerlar  oliy  musulmon 
ruhoniylari hamda payg’ambar avlodidan bo’lgan sayidlar mulki hisoblangan. 
Bu  davrda  ham  dehqonlar  ommasi  turli  soliqlar  va  to’lovlardan  tashqari  davlat  tomonidan 
belgilangan  majburiyatlarni  bajarishga  jalb  qilingan.  Suv  inshootlarini  tozalash,  ta’mirlash, 
to’g’onlar, ko’priklar, yo’llar qurish shular jumlasidan edi. Qishloqlarda esa yersiz dehqonlarn-
ing ko’pchiligi kadivorlar, ya’ni, yollanib ishlovchi korandalar tashkil etardi. Korandalar IX-X 
asrlarda «sherik» yoki «barzikor», Xurosonda esa «akkor» deb atalgan. Bu davrda yirik mulk-
dorlar  kadivorlardan  ko’ra  barzikorlarga  yerlarini  ijaraga  berib  ishlatishni  o’zlari  uchun  afzal 
bilganlar. 
Mahalliy  feodallar,  saroy  a’yonlarining  xalqqa  o’tkazgan  zulmlari,  ularning  hokimiyat  ta-
lashib olib borgan o’zaro urushlari, oddiy mehnatkash ommasining zulmga qarshi harakatlari-
somoniylar sulolasi hukmronligining ham inqiroziga sabab bo’ldi. Ayniqsa, 961 yilda Buxoroda 
oddiy  nonvoy  Abubakr  boshchiligida  bo’lib  o’tgan  va  hokimiyatga  dahshat  solgan  xalq 
Qo’zg’olonlari  somoniylar  davlati  obro’siga  putur  yetkazdi,  uni  zaiflashtirdi.  Ayni  paytda 
Xurosonning ko’pchilik aqolisi somoniylarni quvvatlamay qo’ydi.