Ijt im o iy ish etikasi darsligi bo ‘yicha atamalar a ltruizm

Ijtimoiy himoyalanganlik - fuqarolarning qonuniy biriktirilgan iqtisodiy, yuridik va ijtimoiy huquq va erkinliklari, ijtimoiy
kafolatlarining yaxlit tizimidir.
Ijtimoiy qo‘llab-quwatlash - vaqtinchali og‘ir iqtisodiy
ahvolda qolgan fuqarolarning ba’zi toifasiga kerakli ma’lumotlarni
moliyaviy mablag‘, kredit, ta’lim, imtiyozlar berish yo‘li bilan
yordam ko‘rsatish bo‘yicha choralar tizimi.
Ijtimoiy siyosat - jamiyatning ijtimoiy sohasining rivojlanishini boshqarish bo‘yicha davlat va boshqa siyosiy institutlarning
faoliyati. Sotsiologiya ijtimoiy siyosatni ishlab chiqishiga yordam
beradi.
Ijtim oiy yordam - turmush qiyinchiliklarini yengish va yengillashtirish, uning ijtimoiy mavqeyini qo‘llab-quvvatlash uchun
alohida shaxs yoki aholi guruhlariga ijtimoiy xizmat tomonidan
ko‘maklashish, yordam berish, xizmat ko‘rsatish kabi ijtimoiy
choralar tizimi.
Ijtim oiy psixoterapiya - salbiy holatlarni keltirib chiqaruvchi
sabab va dalillar haqidagi psixologik tasavvurlarga ta’sir etish
usullarining tizimi. Bu tamoyilga muvofiq har qanday «yomon
xulq» turli sabablarga asoslangan odam ruhiyatidagi kamchiliklar
bilan aniqlanadi. Yomon xulqning barcha shakllarini tuzatishning
usuli bo‘lib psixofarmakologik vositalar, gipnoz, elektroshok,
majburiy izolyatsiya, neyroxirurgiyani qo‘llash hisoblanadi.
Ijtim oiy ish faoliyati - turli guruhli aholining ijtimoiy
kafolangan va shaxsiy manfaat va ehtiyojlarini qoniqtirishga
qaratilgan professional faoliyat turidir.
Ijtim oiy soha - inson jamiyatining hayot faoliyati sohasi, unda
ijtimoiy davlat siyosati moddiy va ma’naviy boyliklarni taqsimlash
yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ijtimoiy soha ijtimoiy, ijtimoiyiqtisodiy, milliy munosabatlar, jamiyat va shaxs aloqalari tizimini
qamrab oladi. Unga shunnigdek ijtimoiy va boshqa guruhlaming
yashash omillari kiradi. Ijtimoiy soha inson hayotining barcha
makonini qamrab oladi. Ijtimoiy soha mazmuni bo‘lib ijtimoiy va
boshqa guruhlar, individlar o‘rtasida ularning joylashishi,
jamiyatdagi o‘mi va roli, turmush tarziga ko‘ra munosabatlari
hisoblanadi.
Ijtim oiy qonunchilik - yollanma ishchilarning ahvolini tartibga
soluvchi, shuningdek odamlaming ijtimoiy himoyalash va
ta’minlash masalalarini ko‘rib chiquvchi huquqiy me’yorlardir.
Ijtim oiy ta ’minot - qariyalar, mehnatga layoqatsiz, shuningdek
bolali oilalarga yordam ko‘rsatish, qo‘llab-quvatlash, xizmat
ko‘rsatish davlat tizimi. Ijtimoiy ta’minot aholiga ijtimoiy xizmat
ko‘rsatishning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ijtim oiy xizmat ko‘rsatish - muhtoj fuqarolarga ijtimoiy
yordam ko‘rsatish bo‘yicha choralar kompleksi, u hayot faoliyatini
qo‘llab-quvvatlash va ijtimoiy sog‘liqni saqlashga, inqirozni
yengishga, o‘z-o‘zini ta’minlash va o‘zaro yordamni rivojlantirishga
imkon beradi. Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish aholining ijtimoiy
xavfsizligi tizimining bir qismi hisoblanadi va ijtimoiy xizmatlar
tomonidan amalga oshiriladi.
Ijtimoiy pedagog - bolalar va ota-onalar bilan, oila-turmush
muhitida katta yoshdagi aholi bilan, o‘smirlar va yosh guruhlar va
birlashmalar bilan ishlashga mutaxassislashgan ijtimoiy soha
xodimi. Ijtimoiy pedagog bolalar va yoshlarni sotsiallashuv jarayonini ijtimoiy-qo‘llab-quvvatlashga, oilaga, turli tarbiyalash muassasalariga psixologik-pedagogik yordam ko‘rsatishga, o‘smirlarga
ularning ijtimoiy va kasbiy rivojlanishida yordam ko‘rsatish,
ularning huquqlarini himoya qilishga jalb qilingan. Ijtimoiy
pedagogning quyidagi mutaxassisligi bor: madaniy - dam olish
faoliyatining tashkilotchisi, yashash joyida jismoniy-sog‘lomlashtirish ishlarining tashkilotchisi.
Ijtim oiy ishchi - inson, oila yoki guruh tomonidan ularda
yuzaga kelgan muammolarni yengishda ijtimoiy yordamning barcha
turlarini o‘zining kasbidan kelib chiqib xizmat ko‘rsatuvchi kishi.
Ijtim oiy ham korlik - yollanma mehnat shaxslari, ish beruvchilar va davlatning kelishilgan harakatlari va holatlarining umumiyligi bilan belgilanuvchi mehnat munosabatlari. Ularni odatda
jamoa shartnomalarini tuzishda kasaba uyushmalari, tadbirkorlar
tashkilotlari, ma’muriyat vakillari muzokaralarda namoyish etadilar.
Ijtimoiy hamkorlikning asosiy printsiplari - o‘zaro talab va
javobgarlikni hisobga olish, bir-birining manfaatlariga hurmatli
munosabat, muzokara davrida nizoli vaziyatlarni va tortishuvlarni
hal qilish, tuzilgan shartnomalarga kelgusida amalga oshirilishi.
Ijtimoiy hamkorlik - ishchi, xizmatchilar, oila a’zolarining
ijtimoiy himoyalanishining muhim omilidir.
Ijtim oiy rivojlanish - 1) keng ma’noda iqtisodiy, ijtimoiy,
siyosiy va ma’naviy jarayonlar umumiyligidir; 2) tor m a’noda
ijtimoiy sohaning, ijtimoiy munsoabatlarning rivojlanishi.
Ijtimoiy rivojlanish - ijtimoiy muhit, ijtimoiy hayotda yoki
ijtimoiy munosabatlarda, ijtimoiy institutlarda, ijtimoiy guruhli va
ijtimoiy tashkiliy tuzilishlarda muhim sifatli va miqdorli
o‘zgarishlar sodir boMadigan jarayondir. Ijtimoiy hodisadagi har
qanday o‘zgarish ham ularning rivojlanishini ko‘rsatmaydi. Ijtimoiy
rivojlanishning asosiy shaklari: evolyutsiya, ya’ni ma’lum ijtimoiy
tizimning eski elementlarining muntazam yo‘qolishi va ularning
yangi elementlar bilan almashtirilishi; barcha eskirgan tizim
elementlarining bir vaqtning o‘zida buzilishi va yangi elementlar
bilan almashishi - ijtimoiy inqilob, inqilobiy yangilik.
Ijtimoiy rivojlanish - odamlaming samarali himoyasini asoslovchi muhim omil.
Ijtim oiy farqlar - mehnatning ijtimoiy-iqtisodiy har xilligida,
ijtimoiy faollikning, madaniyat, ta’lim, malaka, mehnat va turmush
sharoiti, ijtimoiy sinflarning turmush tarzining har xil rivojlanishida
asoslanuvchi sinflar, ijtimoiy guruhlar va tabaqalar o‘rtasidagi
tarixiy farq. Ijtimoiy farqning yuqori yoki past darajasi aholining u
yoki bu guruhi yoki tabaqasining ijtimoiy himoyalanganlik
muammolarini hal qilishga ta’sir etadi.
Ijtim oiy xizm atlar - og‘ir vaziyatni yengish yoki
yengillashtirish maqsadida aholiga ijtimoiy yordam va xizmatlarni
ko‘rsatuvchi, aholiga xizmat ko‘ratish bo‘yicha ijtimoiy ishni
amalga oshiruvchi davlat va nodavlat boshqaruv organlari, maxsus
muassasalarning umumiyligi. Ijtimoiy xizmat tizimi, nodavlat va
munitsipal (mahalliy) xizmatni o‘z ichiga oladi. Davlat ijtimoiy
xizmatiga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish boshqarmasi, muassasa va
tashkilotlar kiradi, ularning vazifasi aholiga ijtimoiy yordam
ko‘rsatishdir. Nodavlat ijtimoiy xizmatga - ijtimoiy, xayriya, diniy
va boshqa tashkilotlar, alohida shaxslar tomonidan yaratiladigan
ijtimoiy xizmat muassasalari va korxonalari kiradi. Munitsipal ijti-
moiy xizmatga - mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlari ixtiyoridagi ijtimoiy xizmat ko‘rsatish muassasalari va korxonalari kiradi.
Ijtimoiy ish m utaxassislari - kasbga oid funksiyalarni samarali
bajarishga imkon beruvchi yuqori umum madaniy, intellektual va
axloqiy salohiyat, kasbiy tayyorgarlik va kerakli shaxsiy sifatlarga
ega ijtimoiy xizmat ishchilari. Ijtimoiy ish mutaxassisi ijtimoiy
guruh, oila va alohida odamning ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiypsixologik hayot sharoitini o‘rganadi va ijtimoiy himoyalash,
qo‘llab-quvvatlash reabilitatsiya va boshqa usullarni qo‘llaydi,
shuningdek turli ijtimoiy texnologiyalarni ham.
Ijtimoiy adolat - odamlar o‘rtasidagi asoslangan tenglik va
saqlanuvchi tengsizlik munosabati. Ijtimoiy adolat - bu oilaviy
ahvoli, sog‘ligidan qat’i nazar odamlaming ijtimoiy minimal
ehtiyojlarini qoniqtirish. Ijtimoiy adolat shunda namoyon bo‘ladiki,
har qanday taraqqiy etgan jamiyatda hokimiyat har bir oila, har bir
insonga eng muhim moddiy va m a’naviy ehtiyojlarni qoniqtirish
ehtiyojini beruvchi minimal daromadni ta’minlashga, «iste’molchilik savati» ning amalga oshishini nazorat qilishga harakat qiladi.
Ulami amalga oshira olmasligi aholi sonining kamayishiga, o‘lim
darajasining oshishiga - kataklizmaga olib kelishi mumkin.
Ijtimoiy adolat darajasi jamiyatning rivojlanish darajasi bilan
asoslangan. Hozirgi vaqtda islohotlarni amalga oshirish sharoitida
asosiy muammo ijtimoiy adolatni mustahkamlash, iqtisodiy mehnat
samaradorligini oshirish hisoblanadi.
Ijtimoiy m uhit - insonni qurshab turgan ijtimoiy, moddiy,
ma’naviy sharoitlar. Ijtimoiy muhit keng ma’noda (makro muhit)
ijtimoiy-siyosiy muhitni qamraydi. Ijtimoiy muhit tor ma’noda
ijtimoiy muhit elementi kabi insonni bevosita qamrab olishni o‘z
ichiga oladi (oila, mehnat jamoasi, turli guruhlari). Ijtimoiy muhit
shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga qatta ta’sir ko‘rsatadi.
Ijtimoiy muhitni tahlil qilishda qator falsafiy tizimlarda moddiy
va iqtisodiy omillarga asosiy e’tibor qaratib kelingan. Madaniy va
ma’naviy omillarga yetarli ahamiyat berilmagan.
Ijtim oiy qoniqqanlik - individ ongida uning o‘z ijtimoiy
hayotining sharoitlarini qabul qilish va baholash majmuyi: qoniqish
holati, burch, talablarni bajarganda, ehtiyojlarning amalga oshishida
orzularining ijobat bo‘lishida inson his etadigan holat. Ijtimoiy
qoniqqanlik oliy va quyi diapazonda o‘lchanadi.
Ijtim oiy ko‘rsatm a - subyektning ijtimoiy obyektga qimmatli
munsoabati. Ijtimoiy xizmat mijozlari bilan ishlashga ijobiy
ko‘rsatmaIarni ishlab chiqish - sotsionomlarning muvaffaqiyatli
kasb faoliyatlarining uzluksiz shartidir.
Ijtimoiy dalil - tadqiqotchilar yoki boshqa subyektlarning
tekshirishlaridan qat’iy nazar m a’lum vaqt va m a’lum sharoitda o‘z
o‘rniga ega voqealar, ijtimoi dalil sifatida odamlar, ijtimoiy va
boshqa guruhlar xulqining tavsifi harakati, qilmishlari, inson
faoliyatining moddiy va ma’naviy mazmuni, odamlaming fikri,
qarashlari, baholashlari, ularning o ‘zaro bog‘liqligi qaraladi.
Ijtim oiy omil - biror-bir ijtimoiy hodisaning sababi, harakatlanuvchi kuchi, uning xarakter va alohida xususiyatlarini aniqlaydi.
Ijtimoiy m aqsadlar - individ, guruh, sinflar, jamiyat qadriyati,
ularning faoliyati, ularning erishilishiga qaratilgan.
K o'nikm a - bir harakatni ongli bir necha bor takrorlash
natijasida avtomatizmgacha yetkazilgan maqsadli harakatlarni
bajara bilish, amaliy yoki o‘quv faoliyatida masalalarni yecha bilish.
Konvensiya - shartnoma, kelishuv. Maxsus masalalar bo‘yicha
kelishuv, shartnoma.
M a’naviyat - (arab. «ma’naviyat» - ma’nolar majmuyi) -
kishilarning falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy,
tasavvurlari va tushunchalari majmuyi. Ma’naviyat mafkura,
tafakkur tushunchalariga yaqin va ular bir-birlarini taqozo etadi.
M anfaat - individ va ijtimoiy guruhlar faoliyatining asosiy
sababi. Manfaat faoliyatni keltirib chiqaribgina qolmay, uning
yo‘nalishi, vosita va shakllari, maqsadini ham belgilab beradi.
Manfaatlar shakllanishi ularni muayyan ehtiyojlarni qondirish
bilan bog‘liq tarzda, vujudga kelishini ko‘rsatadi. Shuni e ’tiborga
olib, ehtiyoj yo‘q joyda manfaat yo‘q ham bo‘lmaydi, degan
xulosaga kelish mumkin. Shuning uchun manfaatlarni atrofmuhitdagi narsa va hodisalarning subyekt ehtiyojlariga mosligi,
deyish mumkin. Subyekt o‘z manfaatlarini qanchalik chuqur
anglasa, ularni ro‘yobga chiqarish uchun shunchalik qulay
imkoniyat tug‘iladi. Manfaatlarni chuqur anglab yetmaslik, shaxs
yoki guruhning o‘z manfaatlariga zid faoliyat yuritishlariga sabab
boMishi mumkin. Manfaatlarni anglash darajasi esa shaxs va
ijtimoiy guruhning ma’naviy taraqqiyoti darajasiga bogMiqdir.
M uloqot - o‘ziga xos odamlaming o‘zaro faoliyati, ijtimoiy
haqiqatni aks ettirish asosida amalga oshiriladi. Muloqot ko‘nikmalariga ega bo‘lmasdan va nazariyani bilmasdan ijtimoiy ish
faoliyatini olib borib bo‘lmaydi.
M aqsad - rejalashtiriladigan natija. Maqsad mazmuni
haqiqatning obyektiv qonunlariga, subyektning real imkoniyatlariga
va qo‘llaniladigan vositalarga bog‘liq. Turli maqsadlami ajratish
mumkin: konkret va abstrakt, strategik va taktik, individual, guruhli
va ijtimoiy.
Nogiron - jismoniy yoki axloqiy qobiliyatining yetishmasligi
sababli me’yorl shaxsiy yoki ijtimoiy hayot ehtiyojlarini mustaqil
ta’minlay olmaganda insonning holati.
N afaqa - Konstitutsiyada kafolatlangan, fuqarolarni moddiy
ta’minlash shakli, masalan, vaqtinchalik mehnat qobiliyatiga ega
bo‘lmaganda tayinlanadi.
Oilaviy terapiya - oila munosabatlarini me’yorlashtirishga
qaratilgan nazariy va amaliy faoliyat sohasi. Individning o‘ziga
mo‘ljallangan terapiyadan farqli oilaviy terapiya butun oila bilan
o‘tkaziladi, uning yordamida alohida kishining emas, balki barcha
oilaning muammolari hal qilinadi.
Oila terapiyasi bir qator fanlarning yutug‘ida asoslanadi (oila
sotsiologiyasi, psixologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogika va
boshq.). Avval oila terapiyasi hech bir ilmiy fanga bog‘lanmaydi
deb izohlangan, hozirda esa uni ma’lum darajada ijtimoiy ishga
bog‘lash mumkin.
Oilaviy m aslahat - oila va uning a’zolariga psixologik ta’sir
etishdir, uning maqsadi — uning faoliyat yuritishini tiklash va
muvofiqlashtirish, uning a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarni
yaxshilash, oila va uning a’zolarini rivojlantirish uchun oila ichidagi
maqbul sharoitlarni yaratish.
P atronaj - ijtimoiy xizmat ko‘rsatish turi, asosan uyda, alohida
mijozlarga va «risk» guruhlariga, u doimiy ijtimoiy nazorat ostida,
ijtimoiy ishchilarning ularning uylariga tashrifidan, ularga kerakli
iqtisodiy, moddiy-maishiy, davolov-profilaktik yordam ko‘rsatishdan iborat.
Professional moslashuv - insonning kasb talablariga
o‘rganishi, moslashishi, kasbga oid funksiyalarni bajarish uchun
kerakli ishlab chiqarish - texnik va ijtimoiy xulq m e’yorlarini
o‘zlashtirish. Professional - ishlab chiqarish operatsiyalarini
bajarishning sifatli va miqdorli darajasi, mehnat natijalarining sifatli
va miqdorli ko‘rsatkichlari, o‘z kasbiga boy munosabatlarning
shakllanganligi o‘lchanadi.
Professional axloq - kasb egalari uchun majburiy me’yorlar,
axloqiy talablar tizimi.
Professional ijtimoiylashuv - yoshlarning bilim olishi bir yoki
bir necha kasb bo‘yicha mehnat ko‘nikmalari va tajribalarini egallash.
Psixodram a - ommaviy terapiyani qabul qilish. Psixodrama
ishtirokchilari turli ijtimoiy toliqish vaziyatida o‘zini yoki o‘z
raqiblarini tasvirlab biror-bir rolni ijro etadi. Bu ularga o'zining
ichki hissiyotlarini ko‘rsatish imkonini, hayajonni yo‘qotishga,
murakkab vaziyatlarda o‘zini tuta bilishni o‘zini boshqalar o‘mida
his etishni beradi. Psixodramada ishtirok etuvchi guruh a’zolari birbiri bilan gaplashish imkoniga ega.
Reabilitatsiya - (tiklash) - bemorlar va nogironlarning mehnat
qobiliyati va organizmlarining buzilgan funksiyalarini tiklash yoki
to‘ldirishga qaratilgan tibbiy, yuridik va boshqa choralar majmuyi.
Reabilitatsiya - ijtimoiy ishda asosiy yo‘nalishlardan biridir.
Tolerantlik - sabr-toqatlilik, chidamlilik, bag‘rikenglik
ma’nosini anglatadi.
0 ‘zgalar (yakka shaxs, guruh, etnik va diniy jamoalar) turmush
tarzi, xulqi, urf-odati, milliy-etnik tuyg‘usi, fikriari, mafkura, g‘oya
va e’tiqodiga bag‘rikenglik doirasida xayrixohlik bilan munosabatda
bo‘lish, ko‘ngliga tegmaslik, ko‘nglini og‘ritmaslik.
0 ‘zgalar tomonidan namoyon bo‘lgan yoki bo‘layotgan noqulay
emotsional omillarga nisbatan ratsional (oqilona) munosabatda
bo‘lish, chidamlilik, bardoshlik namunasini ko‘rsatish.
Faoliyatni rag‘batlantirish - maqsadni shakllantirishda va
ishlab chiqishda rag‘batlarni shakllantirish va qo‘llash. Rag‘batlantirish mohiyati faoliyatga qiziqtirishdan iborat. Faoliyatni
rag‘batlantirish uchun moddiy va m a’naviy, obyektiv va subyektiv
omillarning o‘xshashi muhimdir. Ularga kiradi: a) tashqi obyektiv
sharoitlar (real mavjud muhit); b) faoliyatga qiziqishni subyekt
tomonidan o‘zlashtirilishi; d) ishlab chiqarish faoliyatining natijasi
kiradi. Ijtimoiy ishni rag‘batlantirishda omillarning uchta guruhi
ham katta rol o‘ynaydi. Biroq ba’zi sharoitda ulardan bittasi hal
qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi.
Faoliyat - inson jamiyati mavjudligining shakli, borlig'ini,
tashqi dunyoni, insonning o‘zini maqsadga muvofiq tarzda
o‘zgartirishga qaratilgan insonning eng muhim xossalaridan biri
hisoblanadi. Faoliyat ongli xususiyatga ega bo‘lib, u o‘zida maqsad,
vositalar, natija va jarayonni qamrab oladi. Faoliyat tamoyili antik
davr mutafakkirlari tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u o‘ziga xos
shaklda namoyon bo‘lgan.
Filantropiya - xayriya, ijtimoiy himoyalanmaganlarga, kam
ta’minlanganlarga yordam.
Sha’n - Ijtimoiy ish xodimining asosiy axloqiy tamoyillaridan
biri. Inglizcha «honour» - (nomus) yuksak ma’naviy sifat. Izzat,
hurmatli jamiyatni va ommani individual olqish olish turi.
Em patiya - individning boshqa odamlaming kechinmalariga
emotsional fikr bildirish qobiliyati. Empatiya ijtimoiy xodimlar
uchun mijozlar bilan ishlashda kerakli sifatdir.
E tika - 1) axloq; 2) axloq nazariyasi, u yoki bu axloq
tizimining, yaxshilik va yomonlik, adolat, burch, vijdon, baxt, hayot
mazmunining u yoki bu tushunchasining ilmiy asoslanganligi.
Ijtimoiy ishchilarni tayyorlash va faoliyatida muhim ahamiyatga
ega, ularning majburiyatiga insonning insonga, jamiyatga, atrofmuhitga bo‘lgan munosabatini tartibga soluvchi axloqiy me’yorlarni
bilish, ekologik va ijtimoiy loyihalarni ishlab chiqishda ulami
hisobga ola bilish kiradi.
Ehtiyoj - organizmning yashash faoliyatini, inson shaxsini,
ijtimoiy va boshqa guruhlarni, jamiyatni qo‘llab-quvvatlash uchun
kerakli biror narsaga zarurat; faollikning ichki undovchisidir.
To‘g‘ri ehtiyoj manfaat kabidir. Ehtiyoj: a) faoliyat sohasi bo‘yicha
- mehnatga, o‘rganishga, muloqot va dam olishga ehtiyoj; b) obyekt
bo‘yicha - moddiy va ma’naviy, axloqiy va boshq.; d) funksional
roli bo‘yicha - ikkinchi darajali, markaziy periferik, mustahkam va
vaziyatli; e) subyekt bo‘yicha - individual, guruhli, jamoali,
ijtimoiy. Ehtiyoj mohiyati va uning turlarini tushunish - ijtimoiy
xodimlarning muvaffaqiyatli faoliyatining muhim shartidir.
Hom iylik - inglizcha patronage (otaliq). Ijtimoiy ish
faoliyatining shakli bo‘lib shartnoma asosida muttasil tarzda moddiy
va ma’naviy jihatdan yordam berish.