Ijodkor o‘qituvchi jurnali

IJODKOR O‘QITUVCHI JURNALI
 
5 YANVAR / 2022 YIL / 14 – SON 
225 
deyiladi: ―Yuqorida ko
ʻ
k osmon, ostida qora yer qilinganda ikkisi-ning o
ʻ
rtasida inson bolalari 
yaratilgan. Inson bolalari ustidan ota-bobom Bumin xoqon va Istamin xoqon o
ʻ
rnashganlar. 
O
ʻ
rnashib, turk xalqining davlatini, qonun va qoidalarini boshqarganlar‖. 
Mazkur fikr mag
ʻ
zida tarixiy haqiqat mavjud bo
ʻ
lib, kuchli va jasur urug
ʻ
boshisi 
Ashinning o
ʻ
g
ʻ
li Bumin turk xoqonligiga asos solgan. Kultegin bitigi muallifi Yo
ʻ
llug
ʻ
tegin bu 
fikrni asoslab, Bumin va Istamin turk davlatining asoschilari, ular taxtga o
ʻ
tirgach, to
ʻ
rt 
tarafdagi xalqni birlashtirib qudratli davlat barpo etganlar, deydi. Keyinchalik turkiy 
xalqlarning qat
ʼ
iyatsizligi bois Turk xoqonligi Tabg
ʻ
ach (Xitoy) davlatiga bo
ʻ
ysundirilgan, 
yigitlar qul qilingan. To
ʻ
nyuquq ikkinchi turk xoqonligiga asos solgan Eltarish xoqonning 
maslahatchisi, sarkardasi bo
ʻ
lgan. Bitiktosh uning sharafiga yozilgan. To
ʻ
nyuquq bitigi uning 
hayotligida – 712–716-yillarda uning o
ʻ
zi tomonidan toshga o
ʻ
yib yozdirilgan. 
Bitiktoshda turkiylarning dushman qabilalariga qarshi kurashi, To
ʻ
nyuquqning bu 
kurashlarda ko
ʻ
rsatgan qahramonliklari hikoya qilinadi. Toshbitik To
ʻ
nyuquqning Tabg
ʻ
ach 
elida tarbiya topganligi, turkiylarning tabg
ʻ
achlarga qaram ekanligini hikoya qilish bilan 
boshlanadi. ―Bilga (dono) To
ʻ
nyuquq men o
ʻ
zim, Tabg
ʻ
ach davlatida tarbiyalandim. Turk 
xalqi Tabg
ʻ
ach davlatiga bo
ʻ
ysunar edi…‖ To
ʻ
nyuquqning bu xabari haqida N. 
Rahmonovning ―Turk xoqonligi‖ risolasida shunday tarixiy voqea keltiriladi: ―To
ʻ
nyuquq turk 
zodagonlarining Tabg
ʻ
ach imperatori saroyida garov sifatida ushlab turilgan o
ʻ
g
ʻ
illaridan biri 
edi. Bundaylarga ular xitoycha nom berar, xitoycha o
ʻ
qitar va xitoyparastlik ruhida tarbiya 
qilar edilar. To
ʻ
nyuquqning xitoycha nomi Yuanchjen ham xitoyparastlik sabab qo
ʻ
yilgan edi. 
Yuanchjen ―To
ʻ
nyuquq‖ so
ʻ
zining aynan tarjimasi bo
ʻ
lib, ―to
ʻ
ng
ʻ
ich javhar‖ degan ma
ʼ
noni 
bildiradh). 
To
ʻ
nyuquq Xitoyda tutqunlikda, zindonlarda yotadi, keyinchalik imperator saroyida 
ishonch qozonadi. U Xitoy imperiyasiga qarshi bosh ko
ʻ
targan Qutlug
ʻ
tomonga o
ʻ
tib, uning 
maslahatchisiga aylanadi. To
ʻ
nyuquq bitiktoshida Vatan tushunchasi, vatanparvarlik va erk 
g
ʻ
oyalari asosiy o
ʻ
rin tutadi. To
ʻ
nyuquq xalqning, vatanning haqiqiy, asl o
ʻ
g
ʻ
loni sifatida 
gavdalanadi. U turk xalqini tabg
ʻ
achlar asoratidan qutqarish uchun astoydil kurashadi. 
Xalq o
ʻ
z erkini himoya qilmasa, u og
ʻ
ir fojialarga, hatto yo
ʻ
qlikka yuz tutishi mumkinligi 
yodnomada shunday tasvirlanadi: ―Xoningni qo
ʻ
yib taslim bo
ʻ
lding. Shuning uchun tangri 
―O
ʻ
l!‖ degan, shekilli, turk xalqi o
ʻ
ldi, tugadi, yo
ʻ
q bo
ʻ
ldi. O
ʻ
z xonini qo
ʻ
yib, Tabg
ʻ
ach 
xoqoniga sajda qilgani tangriga ham xush kelmadi. Ularni har tomonga tarqatib yubordi. Turk 
xalqi yerida biror ulug
ʻ
qolmadi. Chakalak orasida qolgani yetti yuz nafar bo
ʻ
ldi‖. To
ʻ
nyuquq 
turk xalqi fojiasi, alam-qayg
ʻ
ularini ko
ʻ
rar ekan, ota-bobolari asos solgan Turk xoqonligini 
tiklash bilangina erkinlikka erishish mumkin deb hisoblaydi va yetti yuz sonli askar bilan ko
ʻ
p 
sonli dushmanga qarshi kurashadi. Xalqni nihoyatda og
ʻ
ir vaziyatdan olib chiqadi. To
ʻ
nyuquq 
mard, dovyurak sarkarda va dono maslahatchi, kerak bo
ʻ
lganda xalqni birlashtira oladigan 
jasoratli boshliq sifatida namoyon bo
ʻ
ladi va ―Shad‖ (Turk xoqonligida oliy darajadagi unvon) 
unvonini oladi. To
ʻ
nyuquqda tushkunlik, qo
ʻ
rqoqlik mutlaqo yo
ʻ
q. Unda o
ʻ
ziga, xalqiga 
mustahkam ishonch bor. Shuning uchun u doimo g
ʻ
alabaga erishadi. 
Bitiktoshlar badiiy jihatdan ham qimmatli. Unda xalq og
ʻ
zaki ijodining hikmat, maqol, 
o
ʻ
gitlari ko
ʻ
plab keltiriladi. Masalan, ―Yupqa yig
ʻ
in tor-mor qilishga oson emish, ingichka 

---