IJDIIE Volume: 02 Issue: 02 | February 2021
573
Published by “ INTER SCIENCE" http://ihm.iscience.uz/index.php/ijihm
Yarim o‘tkazgichlarga shunday materiallar kiradiki, ularning xona haroratidagi solishtirma elektr
qarshiligi 10
-5
dan 10
10
om sm gacha bo‘ladi. (yarim o‘tkazgichli texnikada 1 sm
3
hajmdagi materialning
qarshiligini o‘lchash qabul qilingan). Yarim o‘tkazgichlar soni metall va dielektriklar sonidan ortiq, juda ko‘p
hollarda kremniy, arsenid galliy, selen, germaniy, tellur va har xil oksidlar, sulfidlar va karbidlar kabi
yarimo‘tkazgich materiallardan foydalaniladi.
Yarim o‘tkazgich materiallarining elektrofizik xususiyatlarini o‘rganish asosida yangi fizik asboblar
yaratish imkoniyati tug‘iladi. Ayniqsa, qattiq jismlar fizikasining yarim o‘tkazgichlar fizikasi qismini
o‘rganadigan materiallar asosida hozirgi zamon talablariga javob beradigan fizik asboblar va qurilmalar
yaratiladi.
Elementar yarim o‘tkazgich bo‘lgan kremniy va germaniy elementlaridan, shuningdek murakkab
strukturali yarim o‘tkazgichlar xususiyatlarini o‘rganish, ularning tashqi ta’sir ostida xususiyatlari
o‘zgarishini kuzatish orqali ham kerakli xossalarga ega bo‘lgan asboblar yaratish imkoniyati tug‘iladi.
FE turiga qarab FEning chiqish xarakteristikalari tahlili quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. FEning volt-amper xarakteristitkalari standart sharoitlarda (elementlar temperaturasi 250 S,
tushayotgan yorug’lik oqimi zichligi birga teng, Yorug’likning spektral tarkibi AM1 yoki AM2 bo’lganda),
fazoviy quyosh batareyalari uchun esa – 1MeV energiyali elektronlar oqimi bilan nurlantirilgandan keyin.
2. FE toki, kuchlanishi va quvvati 1MeV energiyali elektronlar oqimi bilan nurlantirilgandan keyin.
3. FEning element tashqi tarafini himoya qoplamasi bilan qoplash koeffitsienti. Bu koeffitsient
element SiOx bilan qoplanganda birdan kichkina, Ta2O5 bilan qoplanganda birdan katta bo’ladi.
4. FElarni ketma-ket ulagandagi umumiy qarshiligi.
FElarning ish sharoitlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. FEning yoritilish darajasi;
2. FEning radiatsion nurlanish darajasi;
3. FEning ish temperaturasi;
4. FEning temperaturaning tsiklik o’zgarishi natijasida paydo bo’luvchi mexanik kuchlanishlar
darajasi.Bundan tashqari, FElar yig’ ilayotgan va montaj qilinayotgan paytda FEning chiqish
xarakteristikalarini buzuvchi konstruktiv va degradatsion omillar ham hisobga olinishi kerak.
Fotoelektrik o’zgartgichlarda energiyaning tiklanmaydigan sarflari quyidagilardir:
- element sirtidan quyosh nurining qaytishi;
- quyosh nuri bir qismining FEdan yutilmasdan o’tib ketishi;
- fotonlar energiyasining kristall panjarasiga issiqlik shaklida o’tib ketishi;
- o’zgartgich ichki qarshiligi hisobiga yo’qotishlar.
Bu sarflarni kamaytirish uchun quyidagi choralar amalga oshiriladi:
- quyosh nuriga optimal bo’lgan ta‘qiq zonali YaO’ishlatish;
- YaO’strukturasini yo’nalirilgan optimal legirlashtirish bilan yaxshilash; - gomogen strukturalardan
geterogen va varizon strukturalarga o’tish;
- FE konstruktiv parametrlarini optimallashtirish ( p-n o‗tish chuqurligi, baza vatlamining qalinligi,
kontakt to’rlarining chastotasi va h.k.);
- yoritishni yaxshilovchi, termoregulirovka qiluvchi va kosmik radiatsiyadan himoya qiluvchi optik
qoplamalar ishlatish;
-FElar ishlab chiqarish yuksak unumdorligini to’liq avtomatlashtirilgan lenta texnologiyalari asosida
amalga oshirish mumkin. Faqat shu asnoda FElar tannarxini 2-2,5 marta tushirish mumkin. FE ishlab
chiqarishida kremniy va galliy arsenidi (GaAs ) ishlatilishi ko’zda tutilmoqda, GaAs birikmasi geterofoto
o’zgartgichlarda AlGaAs-GaAs birikmasi shaklida qo’llaniladi. FElarda GaAs ning ishlatilishi sababi uning
nazariy FIKi kremniynikidan kattaligi va quyosh nurini yutilishining kattaligidir. Bu esa o’z navbatida FElar
FIKning katta qiymatlarini kremniynikiga qaraganda ancha yupqa qatlamlarda olish imkonini yaratadi.
Masalan, 20% FIKni olish uchun geterofoto o’zgartgichlarda 5-6 mkm qalinlik kifoya qilsa, kremniyli