Iii-semestr 1-Modul. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi faniga kirish

Bog’cha yoshida^ bolalar hayvonlar haqidagi turli ertaklami eshitganlarida ularda shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi. Masalan, doim yovuzlik qiladigan bo’ri obrazini haddan tashqairi ayyor tulki obrazlarmi bolalar sevmaydilar. Ularga qo’rqoq quyon, xo’roz, g’oz, echki, beozor hayvonlaming obrazlari yoqadi. Turli ertaklar bolalaming xayollariga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etadi. Ular o’z xayol kuchlarini ishga solib, eshitayotgan yoki eshitgan ertaklaridagi turli obrazlaming qiyofasiga kiradilar. Boshqacha

qilib aytganda, eshitgan ertaklari ular o’yinining mazmiiniga ham ta’sir etadi.

Bolalar uchun chiqarilgan to li erttiklaming tarbiyaviy ahamiyatini nazarda tutib, pedagog-fcirbiyachilar bolalarga ertak aytib berish va o’qib berishga alohida e’tibor bilan qarashlari lozim.
Shunday qilib xayoi bog’cha yoshdagi bolalamiag taraqqiy etishlarida katta o’rinni egallaydi. Shuning uchun ham bog’cha yoshdagi davrda liolaning xayoli yetarh o’sgan bo’lishi kerak, chunki maktabdagi o’qish birinchi kundan boshlab bolalardan xayol qilish qobiliyatining, xususan tiklovchi xayol yaxshi o’sgan bo’lishini talab qiladi.


6. Bog’cha yosMdagi bolalar nutqining kommuniliativ vosita sifatidagi rivojlanishi
Bog’cha yoshidagi bolalar nutqining rivojlanishi ularning faoliyati, muloqati bilan uzviy bogliqdir. Bola jumlalaniing mazmuni va shaklidagi o’zgarish untng muloqat shakllari o’zgaridii bilan bog’liq bo’ladi. Ilk bolalik davriga xos situativ nutq ishchan muloqot shaklidan nosituativ bilishga yo’naltirilgan va nosituativ - shaxsiy muloqot shakliga o’tilishi bolalar nutqiga ma’lum bir talablarni qo’yadi. Bu talablar bola nutqining yangi-yangi tomonlarini, turli kommunikativ masalalami hal qilishi uchun zarur bo’lgan xususiyatlami tarkib toptiradi. Bog’cha yoshidagi bolaning nutqi ijtimoiy aloqalami o’matish fimksiyasini bajara boshlaydi. Buning uchim esa bolada ichki nutq tarkib topishi, monologik xususiyat kasb etib borishi lozim bo’ladi. Bog’cha yoshda bola nutqining livojlanishidagi muhim xususiyat nutq tafakknr quroliga aylanishidan iborat. Bola so’z-lug’at boyligining o’sishida 2 muhim tomon - miqdor va sifat tomonlaii mavjud.
Lug’at boyligining miqdoriy o’sishi D.B.Elkoninning ko’rsatishicha, bevosita bolaning hayot sharoitlari va tarbiyalanish xususiyatlariga bog’liq. So’nggi yillarcla u yoki bu yoshdagi bolalar nutqining lug’at tarkibini o’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlarda awalgi tadqiqotlarga nisbatan yuqoriroq miqdoriy ko’rsatkichlar aniqlandi. Jumladan, V.l^ginaning ma’liimotlariga ko’ra 3 yoshga kelib, bola lug’atida 1200 ta so’z mavjud bo’ladi, 6 yoshli bolaning aktiv lug’ati esa 3000-3500 so’zni o’z ichiga oladi. Vaholanki, 40-60 yil oldin o’tkazilgan tadqiqotlarda 3 yoshli bolaning lug’ati 400-600 so’zdan, 6 yoshli bolaning aktiv lug’ati esa 2500-3000 so’zdan iborat deb ko’rsatilgan edi.

Sitaatsion - ishchiin muloqot shaJdidagi bolalar leksikasi (nutqi) konkret predmetli vazi>at bilan bog’liq. Bu holat shuiida ko’rmadiki, bolaning nutqida ot so’z turkumiga oid so’zlar ko’p bo’ladi. Sifat turkumidagi so’zlar yoki umuman uchramaydi, yoki buyumlaming faqat tashqi xususiyatlari: icuigi, o’lchami (barcha sifetlaming 96,4%)ni ifodalay(ii. 98% fe’llar fiiqatgina konkret predmetli harakatlarga nisbatan ishlatiladi.

Bolalaraing nositiiativ - bilishga yo’naltirilgaii (vaziyatga - situasiysga bog’liq bo’lrnagan) muloqotida ular kattalarclan har xil narsa va hodisalar haqida axborot oUshga bog’liqlikdan ozod bo’ladi. Asta- sekin alrof-olamdagi narsalaming turli xususiyatlarini aks ettiruvclii so’zlar zahirasi kengayib boradi. Jumladan, estetik xususiyatlami ifodalovchi sifat turkumiga oid so’zlar (11,25%) va emosional xususiyatlami ko’rsatuvchi so’zlar (5%) paydo bo’ladi, irodaviy va intellektjal haiakatlami anglatuvchi fe’l turkumidagi so’zlar (6,24%) vujudgakeladi.
Nosituativ - shfixsiy muloqotda, bola odanilar o’rtasidagi munosabatlar haqida axborot olishga, o’zining fikrini kattalar fikri bilan taqqoslashga harakat qilar ekan, uning nutqida umumiy grammatik murakkablashish ro’y beradi. Sifat turkujnidagi so’zlar qiayidagi nisbatda bo’ladi: atributiv (tashqi xususiyatlarini ifodalovchi) - 69,80%, estetik xususiyatlami ifodalovchi sifatlar - 14,65%, ahloqiy xususiyatlami ifodalovchi sifatlar - 9,3%. Irodaviy va intellektiial harakatlami ifodalovchi fe’llar ancha ko’payib, nutqida ishlatilayotgan barcha fe’llaming 9,76%ni tashlcil etadi.
Bolaning lug’at boyligi nafaqat miqdor jxhatdan, balki sifat jihatdan ham o’sib boradi. Bu asosan bolalaming so’zlar mazmunini o’zlashtirishi bilan kechadi. Lug’atni egallash jarayoni tushunchalami egallab borish bilan U2;viy bog’liq. L.S.Vigotskiy yozishicha, “Psixologik tomondan olib qaraganda, so’zlaming mazmuni va ma’nosi - bu umumlashma yoki tushimchadan o’zga narsa emas. Bii; so’zning ma’nosini bemalol tafakkur fenomeni deb hisoblashga haqliiiirmiz”.
Bog’cha yoshidagi bolalar eng awalo ko’rgaznriali ifodalangan yoki ulaming faoliyatlariga jalb etilgan predmetlar, hodisalar, sifatlar, xususiystlar, munosaballaming nomlanishini o’zlashtiradi. Buni bola tafakkurining ko’rgazmali-harakat va ko’rgazmali-obrazli xarakterda ekanligi bilan tushimtirish mumkin. Shu tufayli ham, bog’cha yoshidagi bolalar lug’atida abstrakt (mavhum) tusbimchalar deyarli uchramaydi.

Agar 3-7 yoshdagi boladan berilgaii topshiriqda nutqiy faoliyatning element bo’lmish so’z bilan muayyan amallami bajaiish talab etilsa, masalan, gap tarkibidan so’zlami ajratib olish vazifasi berilsa, S.N.Karpovaning tadqi(}Oti ko’rsatishicha, bolada imga aytilgan gap belgilaydigan vaziyatga orientir olishjiing ancha baiqaror moyilligi kuzatilatii. Berilgan gap tarkibida nechta so’z mavjud degan savolga bolalar gapni “boshdan oyoq” qaytadan takrorlaydi. Masalan, “Koptok yumalab ketdi” degan gap berilsa, bola (5-9 yoshli) bu gapda bitta so’z “Koptok ymnalab ketdi” degan so’z borligini aytadi.

S.N.Karpovaning tadqiqoti shuni isbotladiki, bog’cha yoshidagi bolada gap tarkibidan ЬэтсЬа turdagi so’zlami ajratib olish ko’nikmasini shakllantirish munikin. Buning uchun ularga so’zning mezonlarini, ya’ni so’z towshlarining majmuasidan iboratliligini, so’z doim muayyan mazmunga egaligini anglashi lozim (albatta, bolalar yoshiga mos keluvchi usullar bilan) bo’ladi. Shimday qilinganda, yoshidan qat’iy nazar balalarda so’z haqida adekvat va anglangan tasawurlar paydo bo’ladi.
Katta bog’cha yoshi davrida so’zlaraing tuzatilishini stixiyali tarzda o’zlashtiiish natijasida bolalarda so’zni tarkibi jihatdan tahlil etishning elementar shakllari yuzaga keladi.
Nutqning fonetik (tovush) sistemasini o’zlashtirish jarayoni tovushlami to’g’ri talaSiiz etish va fimematik eshitishning rivojlani^ini o’z ichiga oladi.
Nutqning fonetik tirkibini o’zlashtirish 1 yoshning oxirlariga kelib boshlanadi. Bog’cha yosh davrining boshiga kelib, bolalar asosan ona tilining barcha tovusMarini egallab bo’ladilar. Biroq shunday bog’cha yoshida{>i bolalar ham uchraydiki, ularda ancha katta yoshda ham nutqiy nuqson, talafliiz kamcliiliklari uchraydi. Bxming asosiy sababi nutq apparati motorikasining sekin rivojlaniijhidir. Muloqot deganda o’zaro mimosabatlaming shakllanishi, ro’yobga chiqarilishi va namoyon bo’lishini ta’minlovchi informasion emosional va predmetli o’zaro ta’sii jarayoni tushuniladi. Bola shaxsining shakllanishida muloqotning roli benihoya kattadir.
Muloqot jarayonida muayyan shaxsiy munosabaiiar shakllanadi. Bolada qanday shaxsiy sifatlaming tarkib topishi ko’p jihatdan ming atrofdagilar bilan bo’lgan o’zaro muiiosabati xarakteriga bog’liqdir. Bolaning kattalarga muiiosabati ishonchli yoki ishonchsiz, yoqimli yoki yoqimsiz va hokazo bo’lishi mumkin. Xo’sh bolalaming kattalarga bo’lgan munosabati niina bilan belgilanadi? Bu munosabat asosida