Ii. Sopolimerlanish reaksiyasi. 0 Striolni metakril kislotasi bilan sopolimerlanishi

II. SOPOLIMERLANISH REAKSIYASI.0
Striolni metakril kislotasi bilan sopolimerlanishi.
Nazariy qism
Sopolimerlanish. Ikki yoki undan ortiq monometrlarning birgalikda polimerlanish reaksiyasi sopolimerlanish raksiyasi deb, hosil bo’lgan polimerga esa sopolimer deb ataladi. Bunday reaksiyalar natijasida o’ziga xos yangi sifatli polimerlarni sintez qilish mumkin. Ajoyib xossalarga ega butadiyen-stirol, butadiyen –nitril kauchuklar va sintetik tolalar olishda sopolimerlanish reaksiyasidan foydalaniladi.
Polikondendensatlanish reaksiyalari. Ko’pchilik sintetik YMBlar polikondensatlanish reaksiyalari asosida hosil qilinadi. Bu reaksiyalarda asosiy mahsulot YMB hosil bo’lish bilan bir qatorda ikkilamchi mahsulot (suv, HCl, ammiak, spirt kabi)lar ajralib chiqadi. Shuning uchun ham polikondensatlanish reaksiyasi orqali olinadigan YMBlarning molekulyar massasi dastlabki olingan monomerlarning molekulyar massasining yig’indisidan kichik bo’ladi. Polimerlar makromolekulalarning tuzilishiga ko’ra chiziqsimon, tarmoqlangan va fazoviy tuzilishga ega polimerlarga bo’linadi.
Chiziqli polimerlar makromolekulalarda har bir struktura birligi (A) faqat ikkita qo’shni birlik bilan bog’lanib, tarmoqlanmagan to’g’ri zanjirni hosil qiladi:
…A –A – A – A –A -…..
tarmoqlangan polimerlarning asosiy zanjirida ba’zi bir struktura birliklar uchta qo’shni birlik bilan bog’lanib yon zanjir hosil qiladi:
…A –A – A – A –A –A –A –…..
A A
bunday polimerlarning termoplastikligi oshadi, mexanik mustahkamligi kamayadi. Yon tarmoqlar qancha uzun bo’lsa, polimer shuncha past temperaturada yumshaydi, yaxshi eriydi, yumshoq va elastik bo’ladi.
Fazoviy tuzilishi polimerlarda uzun chiziqsimon makromolekulalarning zanjirlari bir-biri bilan ko’p kimyoviy bog’lar orqali bog’langan (“tikilgan”) bo’ladi.

Bunday polimerlar hech qanday erituvchida erimaydi, qizdirilganda parchalanmasdan suyuqlanmaydi, qattiq va mo’rt bo’ladi. Kauchukni vulkanlash orqali olinadigan rezina, fenol-formaldegid smolalar fazoviy tuzilishli polimerlarga misol bo’ladi.

Nisbiy molekulyar massasi katta qiymatga ega bo’lgan, tarkibida takrorlanib keluvchi elementlar bo’laklardan iborat moddalar yuqori molekulyar birikmalar yoki polimerlar deyiladi. Polimer hosil qiladigan quyi molekulyar moddalar monomerlar deyiladi. Polimerning bitta makromolekulasidaga birikkan monomerlar soni polimerlanish darajasi deyiladi. Polimerlanish reaksiyasiga misol:
nCH₂ = CH₂ → (-CH₂ – CH₂-)_n
etilen polietilen.
Sopolimerlanish reaksiyasi qanday maqsadda amalga oshiriladi? 1. Nazariy maqsadda - polimerlanish jarayonidagi monomer va tadikallarning reaksion qobil iyati haqidagi maMumotlarning asosiy qismi sopolimerlanish reaksiyalarini o‘rganish natijalari asosida oiingan. 2. Texnologik nuqtai nazaridan - sopolimerlanish muhim darajada maxsus xossalarga ega boMgan polimer mahsulotlar olish imkoniyatini kuehaytiradi. Masalan, butadien kauchugi avtomobil sanoati talablariga javob bermaydi. Shu sababli, sanoatda butadienning akrilonitril yoki stirol bilan sopolimerlari olinadi va asosan, rezina ishlab chiqarish sanoatida ishlatiladi.
mCH2 = C H - C H = CH2 +nCH2 = C H ----- » | C H 2 -C H = CH - C H2bm+C H 2 -C H fn
CN CN
Butadien-nitril kauchugi (SKN) moylovchi moddalar va benzinga bardoshliligi bilan ajralib turadi. Stirolni akrilnitril bilan sopolimerlash natijasida zarbga bardoshli sopolimer olinadi,
mCH2 = CH - CH = CH2 + nCH2 = C H -----► f CH2 -CH = CH -CH2fmfCH 2-C H fft
0
' Kondakov Ivan Lavrentevich (1857-1931-y.) - rus organik - kimyogar.
Nitron tolasi (poliakrilnitril) ba’zi xossalari bilan junga yaqin. ammo u juda yomon bo‘yaladi. Shuning uchun akrilnitrilni aminlar, masalan. vinilpiridin bilan sopolimerlab bo‘yoqlarga moyilligi yuqori bolgan sopolimerlar olinadi.
-CH2 = CH- CH2 -CH-CH2-CH -CH2 -CH I I .X I CN CN Г N CN
lzobutilenni oz miqdordagi izopren bilan sopolimerlab yuqori darajali gaz o‘tkazmaydigan butilmkauchugi olinadi.
Sopolimerlarning makromolekulalari dastlabki reaksion mono- merlar aralashmasidagi barcha monomer qoldiqlaridan iborat boladi. Sopolimerlanish mahsulotlari struktura turlariga ko‘ra quyidagi xillarga bolinadi
. 1. Statistik sopolimer - monomer zvenolarining makromolekulada joylashishi tartibsiz boladi:
2. Takroriv sopolimer - har ikki monomer zvenolari ekvimolyar miqdorda boMib zanjir bo‘yicha tartibli takrorlanib joylashadi:
3. Blok-sopolinter - bir xil monomer zvenolarining ketma-ket uzun chiziqli boMaklari va boshqa monomer zvenolari bolaklaridan iborat makromolekulalar mahsuloti:
4. Payvandli sopolimer (graft-sopolimer) - strukturasida asosiy zanjir bir xil monomer zvenolaridan iborat bolib, unga boshqa monomer zvenolari payvandlangan yuqorimolekulyar birikma:
Ko‘p hollarda sopolimer tarkibi shu sopolimer uchun olingan dastlabki monomerlar aralashmasi tarkibidan farq qiladi. Bu monomerlarning sopo 1 imerlanishda turli reaksion namoyon qilislii bilan bogMiq, chunki monomerlarning sopolimerlanishga nisbiy moyilligi ularning gomopolimerlanish tezliklari nisbatiga mos kelmaydi.