Ii-bob. O’zbekiston respublikasi “qizil kitob”i o’simliklar bo’limining solishtirma taxlili

Sho’radoshlar oilasiga yer sharining deyarli barcha qismida tarqalgan 100ga yaqin turkumga oid 1400 ga yakin tur o’simlik kiradi. Respublikamizda esa Sho’radoshlarga oid 176 dan ortik tur o’simlik o’sadi.

Ular asosan quruq saxro va yarim saxro oblastlarida keng tarqalgan, bu yerlarda ularning vakillari sho’r bosgan yeralarda o’sadi va katta-katta maydonlarda boshqa o’simliklardan ustun turadi.

Bu oila vakillarining ko’pchiligi bir, ikki va ko’p yillik o’tlardan iborat, o’ziga xos xidli. Bu oilaga kiruvchi o’simliklar barglari oddiy, ketma-ket, qarama-qarshi joylashgan, yonbargsiz oddiy barglar chiqaradi, yoki barglarning reduktsiyalanishi yo bo’lmasa poya bo’g’im oraliqlari bilan qo’shilib o’sishi natijasida bargsiz

bo’ladi. Bu o’simliklar ko’pincha shirali, tuksiz yoki xar xil tukli bo’ladi. Gullari mayda ko’rimsiz, ba’zan boshocha holida yoki barg qo’ltig’ida joylashgan qisqa o’qli dixaziyalar holida, ba’zan esa murakkab tuzilgan dixazial g’uj to’pgullar holida to’planib turadi.

Gulining tuzilishi juda xar xil. O’tsimon yoki pardasimon gulqo’rg’oni 5 a’zoli bo’lib, oddiy tuzilgan, shaklan kosachaga o’xshaydigan, 5 ta changchisi gulqo’rg’oni barglari qarshisidan joy olgan gul asosiy gul tipi deb hisoblanadi. Urug’chisi 2 ta meva bargchadan tuzilgan bo’lib, bir uyali,1 urug’kurtakli,2 tumshuqchali, tugunchasi ustki. Bu xildagi gul tuzilishi oila doirasida juda ham o’zgaradi. Masalan, gulqo’rg’oni ko’pincha kamroq sondagi barglardan, ba’zilarida esa xatto 1 ta bargdan yuzaga keladi va ba’zan butunlay bo’lmaydi ham. Changchilari bilan meva bargchalarining soni ham shunga yarasha o’zgaradi [Zokirov Q.Z., 1996].

Sho’radoshlar oilasining gullari ko’rimsiz, mayda bo’lishi bu o’simliklar bu oila vakillarining faqat shamol yordamida changlanishini bildiradi. Mevasi quruq meva bo’lib, kamdan-kam xollarda qopqoq bilan ochiladi. Ularda qattiq mevayoni bo’ladi. Ba’zi mevalari rezavor mevaga o’xshash bo’ladi. Mevalarning tarqalishi uchun xilma-xil moslamalar bor, tukchalar gulqurg’oni barglarining tikansimon yoki qanotsimon o’simtalari qo’rinishida bo’ladi. Ba’zi vakillari yuqorida ko’rsatilgan floristik oblastlardan tashqariga chiqadi va dengiz bo’ylarida, shuningdek materiklarning ichki tomonida begona va yot o’simliklar sifatida uchraydi. Embrion rosa qayrilgan bo’lib, perispermni o’rab turadi, embirion spiralga o’xshab buralgan bo’lsa, perisperm bo’lmasligi mumkin [Bilich G.L.,

2005, Dubnisheva T.Ya. 2001].