Ii боб Кимёда даврий қонун ва Д. И. Менделеевнинг элементлар

XXV. 4. Пўлат ишлаб чиқариш
Чўян таркибида кўп миқдорда (5%гача) углерод ва оз миқдорда бўлса-да, Si, P, S лар бўлгани учун "мўрт" бўлиб, эластик деформацияланмайдиган, механик ишлов бериш қийин бўлган қотишма бўлгани учун уни пўлатга айлантирилади. Чўянни пўлатга айлантиришнинг асосида ортиқча углерод, Si, P, S—ларни оксидлаб чиқариб юбориш, маълум хусусиятлар бериш учун турли қўшимча металлар (легирловчи модда) қўшиш ётади. Пўлат ишлаб чиқаришнинг Мартен ва Бессемер усуллари мавжуд. Мартен усули (француз муҳандиси П.Мартен томонидан ишлаб чиқилган) бўйича: печга қайта ишланадиган пўлат бўлаклари, руда, чўян солиниб, қиздирилган ҳаво юборилади ва суюқ ёқилғи пуркалади. Юқори ҳароратли аланга (1800—1900°С) воситасида суюқ ҳолга ўтади, аралашмалар СО₂, SiO₂, P₂O₅ ҳолида чиқиб кетади. Суюқ металлга турли қўшимчалар—Mo, W, V, Cr, Ni, В, Be — қўшиб, турли маркадаги пўлат ишлаб чиқарилади. Пўлатнинг коррозияга ва механик таъсирга чидамлилигини ошириш учун унга қуйидаги легирловчи қўшимча (Cr, Mn, Co, Ni, Mo, W, Si) лар қўшилади. Бессемер (ёки конвертор) усулида суюқлантирилган чўян орқали қиздирилган ҳаво пуркалади. Чўян таркибидаги Кислород қўшимчалар оксидланиб, газ ёки шлаклар ҳолида чиқариб юборилади. Конвертор "нок" симон кўринишдаги (63-расм) катта ҳажмли қурилма бўлиб, горизонтал ҳолатда хомашё билан тўлдирилиб, вертикал ҳолатда пўлат қуйиб олинади. Бу усул билан ишлаб чиқариладиган пўлат ҳаводаги N₂ ни ютиб олиши сабабли сифати мартен усулидагидан паст бўлади. Бу камчиликни бартараф этиш учун ҳаво кислородга бойитилади.
11.2 А ГРУППАЧА ЭЛЕМЕНТЛАРИ
Асосий тушунчалар: углерод, олмос, графит, кремний, қўрғшин, қалай, карбид, силиций, карбонат, силикатлар, гидрокарбонатлар, қум-тупроқ, кварц, шиша, цемент, нинни, карбонат ангидриди, ис гази, суюқ шиша.
XXVI. 1. У мумий хоссалари
Углерод группачаси углероддан ташқари кремний, германий, қалай ва қўрғошин элементларидан иборат.