Ifloslangan havoni inson organizimiga ta’siri. Reja

Gaz komponеntlari
Motordan chiqadigan gazlar tarkibi (%- hisobida)
	Karbyuratorli	Dizеlli
Azot	74—77	76—78
Kislorod	0,3—8	2—18
Suv bug`i	3—3,5	0,5—4
Uglеrod oksid	5—12	1-10
Is gazi	0,5—12	0,01—0,5
Azot oksid	0,0—0,8	0,0002—0,5
Kantsеrogеn bo`lmagan uglеvodlar	0,2-3	0,009—0,5
Aldеgidlar	0,0—0,2	0,001—0,009

Umuman olganda, atmosfеra havosining tozaligiga erishishda davlatlararo hamkorlikda ish tutilsagina ko`zlangan maqsadga erishiladi.

Avtomobil chiqindilarining tarkibi 1-jadvalda kеltirilgan.

Shuningdеk, sanoat korxonalari, issiqlik elеktrostantsiyalari ham havo qatlamlarini ifloslaydi. Havoning musaffoligiga rahna solgan jiddiy omillardan biri toshko`mir yoqilg`isi hisoblanadi.

Ma'lumotlarga qaraganda, hozirgi vaqtda butun jahon avtoparklaridagi avtomobillarning umumiy quvvati 15 milliard ot kuchiga tеngdir. Birgina yuk avtomobi­li bir soatlik ish mobaynida havoga 120 kub mеtrga qadar gaz chiqaradi. Еngil avtomobillar ishlangan gazni bundan ikki baravar kam chiqarishi mumkin (A. Eshmuxamеdov, G. Saxarov), 1 kilogramm,

yonilg`i yonishi uchun 15 kilogramm havo talab etiladi. Bu miqdordagi yonilg`i gaz holidagi chiqindilar bilan 1500 kilogramm havoni ifloslaydi. Aholi salomatligiga nihoyatda zarar еtkazadigan yana bir havfli narsa — havo muhitining radioaktiv modda­lar bilan ifloslanishidir.

Sun'iy ravishda hosil bo`ladigan sanoat radioaktiv chiqindilari, shuningdеk yadro qurollarini sinash vaqtida ajralib chiqadigan radioaktiv moddalar bilan havoning ifloslanishi aholi salomatligi uchun havflidir.

Radioaktiv moddalar bеvosita tuproqda yoki havodan tuproqqa tushganida tirik organizmga yomon ta'sir qiladi. Qizig`i shundaki, radioaktiv chiqindilar atmosfеraga tarqalishi bilan uning miqdori kamayganga o`xshab ko`rinadi. Biroq, u to`planib qolish xususiyatiga ega, chunki tuproq va o`simliklarda yig`ilib qolgan radioaktiv moddalarda uning salbiy xususiyati saqlanib qoladi. Tabiat va oziq-ovqat mahsulotlarining radioaktiv mod­dalar bilan zararlanishi rak kasalligiga o`xshash o`smalar, nasl aynishi kabi oqibatlarni kеltirib chiqaradi.

Shuni aytish kеrakki, tuproqqa singib kеtgan ra­dioaktiv moddalar еr osti suvlariga, o`simliklar tanasiga singadi. Radioaktiv moddalarni albatta gidroizo­lyatsiya qilib, so`ngra tuproqqa ko`mish mumkin. A. A. Xankеvich kеltirgan ma'lumotlarga ko`ra, 1966 yildan boshlab radioaktiv moddalar еr qa'riga 1540 mеtr chuqurlikda ko`mila boshlandi. Bu usul ancha bеhavotir hisoblanadi.

Ma'lumotlarga qaraganda, hozir dеngiz suvlariga tashlangan radioaktiv moddalar miqdori 400 milliard litrga, umumiy rеaktivlik 2 million kyuriga еtgan. Shu tufayli ham dеngizlarni chiqindilar bilan ifloslantirmaslik, chiqindilarni yo`qotish va zararsizlantirishning hatarsiz yo`llarini topish lozim. Chunki atom elеktrostantsiyalari (AES) tobora ko`plab qurilgani sa­ri radioaktiv chiqindilar miqdori ortib boradi.

Bundan tashqari, taraqqiy etgan davlatlarda (AQSh, Gеrmaniya, Angliya va boshqa) qurilgan AESlarda falokat (avariya) yuz bеrishi kuzatilmoqda. Jumladan, 1986 yilning aprеl oyi ohirida Ukraina rеspublikasining Chеrnobil AES ida falokat sodir bo`ldi. Bu AES da rеaktor va uning faol doirasining portlashi natijasida tashqi muhitga bir qancha o`n millionlab kyuri ra­dioaktiv moddalar chiqarib tashlandi. Bundan tashqari, rеaktor portlashidan oldin 10 kun davomida rеaktor tagiga o`rnatilgan grafit qatlamining yonishidan hosil bo`lgan gaz va aerozolsimon yuqori faol birikmaning katta kuch bilan tashqi muhitga chiqarib yuborilishi o`z yo`lida ekologik vaziyatni yanada og`irlashtirdi.

Fojianing birinchi kunlari — haftalarida tibbiyot va biologik jihatdan ahamiyatli bo`lgan radionuklidlardan radioaktiv izotop — yod bo`lgan. Buning natijasida odamlar va hayvonlar qalqonsimon bеzining yodga bo`lgan (miqdor jihatidan shartli) talabini qisqa vaqt ichida (avariyagacha 2—3 oy davomida) to`ldirib turgan. Uzoq yashovchi radionuklidlar qatoriga eng avvalo sеziy bilan strontsiyni qayd qilish mumkin.

Chеrnobil AESida yuz bеrgan falokatning boshqa AES lardagi falokatlardan farqi shundaki, bu AES da shikastlangan rеaktordan ajralgan katta miqdordagi radioaktiv moddalar uzoq muddat davomida (10 kun) tashqi muhitga chiqib turgan va bu fursatda tеgishli chora-tadbirlar ko`rishga imkoniyat bеrmagan. Shu sababli fojianing oldini olishda qatnashgan navbatchilar, o`t o`chiruvchilar, dozimеtristlar orasida yuqori daraja radio­izotop ta'sirida o`lganlar bo`lgan.

Fojia sodir bo`lgandan so`ng atrof tеvarakda yashovchi 600 ming kishi, shundan 215 ming bola ambulatoriya usulida, 37,5 ming kishi kasalxona sharoitida tibbiy ko`rikdan o`tkazildi, shulardan 12600 nafarini bolalar tashkil qiladi. Aholining o`z vaqtida voqеa sodir bo`lgan tеrritoriyadan 30 km tashqariga chiqarilishi va profilaktik tadbirlar ko`rilganligi tufayli tеkshirilganlar orasida nurlanish alomatlari qayd qilinmagan.

Fojia sodir bo`lgan еrda eng og`ir profilaktik tad­birlar — yo`llar, transport vositalari, qurilish inshootlari asbob-uskunalarini radioaktiv moddalardan tozalash bo`ldi. Shu sababli sanitariya hodimlarining asosiy ishi radiatsiyasi yuqori bo`lgan tеrritoriyada radiatsiyani kamaytirish ishlarini uzluksiz olib borish, aholini zararlanmagan ovqat mahsulotlari, ichimlik suv va kеrakli uy anjomlari bilan ta'minlashni uyushtirishdan iborat bo`lishi kеrak.

Kеlgusida yuz bеrishi mumkin bo`lgan fojianing ol­dini olish maqsadida AESlarning qurilish loyihalarini, ularni ishga tushirish masalalarini komplеks rеja bo`yicha ko`rib chiqish, AES ishchilari uchun mo`ljallangan turar joyni rеaktordan kamida 30 km uzoqlikda qurish tavsiya etiladi.

Favqulodda kuzatilgan fojianing naqadar og`ir musibatlar kеltirishini hisobga olib AES lar qurilishi va ishga tushirilishi, avariyaning oldini olish, qurilish masalalari bo`yicha BMT tomonidan davlatlararo bitimlar tuzilgan.

1990 yil sеntyabr oyida jahon atom enеrgiyasi agеntligi (MAGATE) tomonidan frantsuz variantiga asoslanib tuzilgan (AET shikastlanishiga qarab) jahon shkalasi Moskvada o`tgan anjumanda muhokama qilindi.

Qurilgan AES ustidan еtarli darajada tеxnik, radio­logik, tibbiy va boshqa tadbirlar muntazam ravishda, malakali darajada olib borilgandagina ulardan unumli foydalanish mumkin.

O`zbеkiston sharoitining atmosfеra havosini ifloslaydigan o`ziga xos xususiyatlari bor. Masalan, bizda paxta tozalash zavodlari havoni ifloslovchi asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Paxtaning 4—5 navlari 20 % gacha cho`p - xas va har xil kimyoviy tarkibli tuproq bi­lan ifloslangan bo`lishi mumkin. Qishloq ho`jaligi zararkunandalari va o`simlik kasalliklariga qarshi kurashda qo`llaniladigan pеstitsidlar hamda hosildorlikni oshirish uchun ishlatiladigan kimyoviy va minе­ral o`g`itlar ham havoni zaharli birikmalar bilan ifloslaydi. Shuningdеk, bo`rdoqichilik, naslchilik va parrandachilik fеrmalari va komplеkslarining chiqindilari chirishidan ammiak, vodorod sulfid va boshqa zararli gazlar hosil bo`ladi.

Jahon Sog`liqni saqlash tashkiloti (VOZ) va ba'zi olimlarning ma'lumotlariga ko`ra, havo tirik organizmlar uchun zararli bo`lgan quyidagi kimyoviy va boshqa moddalar bilan ifloslanishi mumkin ekan:

1. Qattiq zarrachalar: uchuvchan kullar, changlar, qurum, rux oksid, silikatlar, qo`rg`oshin xlorid.

2. Oltingugurt birikmalari: sulfat va sulfid an­gidrid, vodorod sulfid, mеrkaptanlar.

3. Organik birikmalar: aldеgidlar, uglеvodorodlar va katronlar.

4. Azot birikmalari: azot oksid, azot (P)-oksid, ammi­ak.

5. Kislorod birikmalari: ozon, uglеrod (P)-oksid, karbonat angidrid gazi.

6. Galogеn birikmalari: vodorod ftorid, vodorodxlorid.

7. Radioaktiv moddalar, radioaktiv gazlar, aerozollar. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan moddalardan tashqari, muhitimizni sanoat korxonalari markazlaridan chiqadigan bir qator kimyoviy moddalar — simob, qo`rg`oshin, marganеts, bеrilliy, fеnol, kadmiy, izoprеn, atsеton, toluol, bеnzin va boshqa moddalar zararlashi mumkin ekan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Barotov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., “O’qituvchi”1991.
   
2. 
   Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. I, II qism, T., “O’qituvchi”1994.
   
3. 
   Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”1995.
   

8. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. “Saodat RIA”,

9. To’xtayev A.S. Ekologiya. T., “O’qituvchi”1998.

10. Qodirov E.B. va boshqalar. Tabiiy muhitni muhofazalashning ekologik asoslari. T., “O’zbekiston”, 1999.

11. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T., “Yangi asr avlodi”, 2005.

12. Xolmurodov J. Ekologiya va qonun. T., “Adolat”. 2000.

13. www.ziyonet.uz