Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

Payvandlash transformatorlari
- payvandlashning turiga qarab turli 
konstruksiyada tayyorlanadi. Ular elektr yoyi yordamida yoki kontakt usulida 
payvandlash qurilmalarida ishlatiladi. Payvandlash transformatori tarmoq
kuchlanishini pasaytiruvchi oddiy bir fazali ikki chulg‘amli transformatordir. 
Bunday transformator uchun ikkilamchi chulg‘amning qisqa tutashish sharoitida 
ishlashi normal sharoit xisoblanadi. Qisqa tutashish tokining qiymatini 
kamaytirish maqsadida chulg‘amlarning induktiv qarshiligi katta qilib 
tayyorlanadi. Shuning uchun payvandlash transformatorlarining quvvat 
koeffitsienti kichkina bo‘ladi. Induktiv qarshilikni kattalashtirish uchun bunday 
transformatorlarda maxsus konstruksiyadagi chulg‘am yoki ikkilamchi chulg‘am 
zanjiriga qo‘shimcha induktiv qarshilik ulanadi.
Chulg‘amning induktiv qarshiligini kattalashtirish uchun sochilma oqim 
qiymatini kattalashtirish lozim. Buning uchun chulg‘am o‘zakning ikkita yoki 
bitta sterjenida turli balandlikda o‘rnatiladi. Magnit o‘tkazgichda magnit 
shuntlarni qo‘llash ham sochilma oqimni va chulg‘amning induktiv qarshiligini 
ancha oshiradi (4.3.5–rasm, a).
4.3.5-rasm. a – magnit shuntli payvandlash transformatiri, b – reaktiv g’altakli 
payvandlash transformatiri, c - payvandlash transformatirining tashqi 
xarakteristikasi. 

---

221 
Payvandlash transformatorining ikkilamchi chulg‘amining kuchlanishi 60 . . 
.70V va nominal yuklama bilan ishlaganda 30 V bo‘ladi. Elektr yoyning 
uzluksiz va turg‘un yonib turishi uchun zanjirda tok deyarli o‘zg‘armasligi, 
induktivlik esa ancha o‘zgarishi lozim. Payvandlash zanjirida tokni rostlash 
uchun transformatornnng ikkilamchi chulg‘amiga magnit o‘tkazgichli induktiv 
g‘altak ketma–ket ulanadi (10.5.–rasm, b). 
Payvandlash toki induktiv g‘altakning reaktiv qarshiligini o‘zgartirib 
rostlanadi. Tok qiymati elektrod diametriga qarab tanlanadi. Induktiv 
g‘altakning o‘zagi qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan qismlardan iborat. 
G‘altakning reaktiv qarshiligi uning ko‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan o‘zaklari 
orasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. 
Havo oralig‘i (
δ
) katta bo‘lsa, g‘altakning reaktiv qarshiligi kamayadi, 
zanjirda tok qiymati oshadi va aksincha. Havo oralig‘ini o‘zgartirib zanjirda 
payvandlash tokini 70 A dan 300 A gacha o‘zgartirish mumkin. Payvandlash 
vaqtida ikkilamchi chulg‘am kuchlanishi 30 V gacha kamayishi mumkin. [1] 
Bitta transformator bir nechta payvandlash apparatni ta’minlashi mumkin, 
lekin har bir apparat o‘zining alohida reaktiv g‘altagiga ega bo‘lishi kerak. 
Reaktiv g‘altak payvandlash qurilmasining tashqi xarakteristikasini keskin 
tushuvchi qilib uning egriligini oshiradi (4.3.5.–rasm, s) Amalda induktiv 
g‘altak transformator bilan bir butun qurilma sifatida tayyorlanishi ham 
mumkin.
Turli sohalarda STE–22, STE–34, STN–500 va boshqa markali payvandlash 
transformatorlari keng ishlatiladi. (4.3.6 – rasm)
STE–34 markali payvandlash transformatorining texnik ta’rifi quyidagicha: 
R
n
=30 kVA; 
U
1
/
U
2
= 220/60 V; 
I
1
/
I
2
=147/500 A; salt ishlash toki 3,4%; o‘zak 
markasi E41 = 0,5; FIK 93%; tok zichligi 3,2 A/mm
2
. Induktiv g‘altakniki: 
kuchlanishi 50 V, po‘lat markasi 341-0,5; tok zichligi 3,48 A/mm
2
. 

---

222 
4.3.6-rasm. Payvandlash transformatorining tuzilishi