Icmailov Astan Ibragimovich Bokiyev Abdujolol Abdulxamitovich

6.1.2. Elektr yuritma mexanikasi. Elektr yuritmaning asosiy harakat 
tenglamasi.
Elektr yuritma xarakati mexanika konunlari asosida o‘rganiladi. Elektr 
yuritmaning mexanik kismi: 

elektr motorning xarakatlanuvchi qismi; 

uzatuvchi mexanizmlar; 

ishchi organni o‘z ichiga oladi.

---

332 
Elektr yuritma mexanikasining asosiy tenglamasi aylanuvchi jismlar uchun 
yozilgan Nyutonning ikkinchi konuni xisoblanadi. Bu konun kuyidagicha yoziladi:
-
(6.1.1) 
Bu erda 
- aylantiruvchi moment;
J - aylanuvchan jismlarning inersiya momenti;
-
aylanuvchi jismning tezlanishi.
Odatda (1) tenglamadagi momentlarni motor valiga keltiriladi.
Bu keltirish yuritmaning barcha nuktalarda mexanik kuvvatning tengligidan 
kelib chikib amalga oshiriladi. Ilgarlanma xarakat uchun:

 

i
i
F
F
M







.....
.......
1
1





(6.1.2) 
Bu erda F - ilgarlanma mexanik kuch;

, 

- ilgarlanma va aylanma xarakat tezligi;

- kinematik sxemaning keltirish radiusi;

- oraliq bo‘g‘inlarning F.I.K.
Uzatuvchi mexanizmlarning uzatish koeffitsienti orqali ifodalasak (2 ) 
quyidagi ko‘rinishga keladi:
Aylanuvchi jismlar uchun:


;
.......
1
i
M
M








M
M

(6.1.3) 
Elementlar massalarining inersiya momentlarini keltirish kinetik 
energiyalar tengligi asosida keltirib chikariladi.
Masalan aylanma va ilgarlanma kismga ega bo‘lgan yuritma inersiya 
momentlari quyidagicha keltiriladi:
;
2
2
2
2
2
2
2
2









m
J
J
J
в
m
(6.1.4) 
bu erdan: 




t
J
M


M
t




---

333 
2
2
2
2
2
2
2















m
J
J
m
J
J
J
в
m
в
m
(6.1.5) 
bu erda
J
- keltirilgan inersiya momenti;
J
m
va 
J
B
- motorning va barabanning inersiya momenti;
m
- yukning massasi;
Elektr yuritma xarakatini ifodalari ko‘riladigan masalalarga karab bir necha 
xil bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha strukturaviy sxemalarga asoslangan uzatish 
funksiyalari ko‘rinishida yoki to‘la differensial tenglamalarga asoslangan dinamik 
matematik modellar keng qo‘llaniladi . 
Elektr yuritma asosan ikki qismdan iborat bo‘ladi :

asosiy elektr energiya oqimi o‘tuvchi kuch zanjiridan

boshqaruv operatsiyalari bajariladigan boshqaruv zanjiridan.
Elektr yuritmaning kuch kismida elektr energiyasi texnologik mexanizmning 
talablariga muvofik ravishda mexanik energiyasiga aylantiriladi. 
Kuch qismi esa o‘z navbatida elektr va mexanik qismlaridan iborat bo‘ladi.
1.
Elektr yuritmaning elektr kismiga: 

Elektr energiya o‘zgartkich kommutatsion appratlar; 

Elektr motorlar kiradi
O‘z navbatida elektr yuritma elektr qismining: 

kirish parametri - tarmok kuchlanishi; 

CHikish parametri esa - elektromagnit moment bo‘ladi.
2.
Elektr yuritmaning mexanik qismiga:

elektr motorni mexanik qismi (aylanuvchan qism);

uzatuvchi mexanizmlar; 

texnologik mexanizmning ishchi organi kiradi. 
Texnologik mexanizmning ishchi organi asosan: 

aylanma (turbomexanizmlar);

ilgarlanma-orkaga , (to‘quv dasgoxlari, va x.k.);

ilgarlanma (lift, konveyer va x.k.);

---

334 

murakkab ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. 
Elektr yuritmaning mexanik kismini asosan uzatish mexanizmlari tashkil 
etadi.
Bularga:

aylanish tezligi va yunalishini uzgartiruvchi reduktorlar;

zanjirli, tasmali va ipli uzatmalar;

muftalar va shunga uxshashlar kiradi.
Ular xarakati kinematik sxemalar orkali aniklab beriladi. Bu sxemalar: 

bir massali 

ko‘p massali kinematik sxemalarga bo‘linadi. 
Real elektr yuritmalarning barchasi ko‘p massali bo‘lib ularni bir massali 
elektr yuritmaga keltirish elektr yuritma mexanikasining asosiy vazifasi 
xisoblanadi.
Elektr yuritma nazariyasida elektr motor bilan texnologik mexanizm 
karshilik momenti orqali bog‘langan.
Texnologik mexanizmning motor valiga ko‘rsatuvchi ta’siri karshilik 
momenti deb aytiladi. Texnologik mexanizm karshilik momentini ishchi organ 
tezligiga bog‘liklik grafigiga texnologik mexanizmning mexanik xarakteristikasi 
deyiladi.
Karshilik momentlari ikki xil bo‘ladi:

Reaktiv: 

Aktiv.
Aylanish tezligi yo‘nalishiga qarama–qarshi bo‘lgan qarshilik momentlari 
reaktiv momentlar deyiladi. Bunday karshilik momentlariga asosan ishkalanish 
kuchlaridan xosil bo‘lgan karshilik momentlari kiradi.
Xarakat yo‘nalishiga bog‘lik bo‘lmagan qarshilik momentlari aktiv qarshilik 
momentlari deb ataladi. Bu guruxga asosan potensial kuchlar ta’sirida vujudga 
keladigan qarshilik momentlari kiradi. Ko‘tarish-tushirish transport mexanizmlari, 

---

335 
siqilgan prujina ta’sirida xosil bo‘lgan momentlar ushbu guruxga misol bo‘la oladi. 
Bu momentlar motor valini tormozlashi yoki aylantirishi mumkin. 
Karshilik momentlari motor valiga keltirish formulalari orkali keltiriladi. 
Bunda tezligi o‘zgaradigan har bir bo‘g‘inda uzatish koeffitsientini xisobga olingan 
xolda birin-ketin ishchi mexanizmdan motor tomonga xisoblab kelinadi. Bundan 
tashqari har bir bo‘g‘indagi isroflar foydali ish koeffitsientlari orkali xisobga 
olinadi. [3]