|
Qalqonsimon bez.
Qalqonsimon
bez
barcha
umurtqalilarda
bo'ladi.
Sut
emuzuvchilarning bo'yni sohasida, qalqonsimon tog'ayning ikki yonida
joylashgan bo'lib, shaklan qalqonga o'xshab ketadi. Bu bez o'zaro
tutashgan ikki bo'lakchadan iborat. Qalqonsimon bezning hajmi har xil
turdagi hayvonlarda turlicha bo'lib, bir turdagi hayvonlarda ham bir
muncha farq qiladi. Uning kattaligi hayvonning yoshi, jinsi,
organizmning holati, yilning fasli va bir qator omillarga bog'liq.
Jumladan, ser sut qoramollarda bu bez og’irligi 23-41, go’shtdor
shoxlilarda esa 21-36, cho’chqalarda 12-30, arxarlarda 20-35, qo'ylarda
4-7 grammni tashkil qiladi.
Qalqonsimon bez qon bilan benihoya yaxshi ta'minlanib turadi.
Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bezlar orqali
bir kunda 16 marta aylanib, oqib o'tadi.
Bezning parenximasi va stromasi bo'lib, parenximasi o'ziga xos
follikulalardan tashkil topgan. Bu follikulalarning devori sekretor
epiteliydan tuzilgan. Sekretor hujayralar uzluksiz ravishda maxsus
kolloid modda ishlab chiqaradi. Shu sababli follikulalarning ichi o’sha
kolloid moddalar bilan to'la turadi. Bu kolloid gidrolizlanganidan so'ng
qon va limfaga o'tadi. Follikulalarning orasida biriktiruvchi to'qima
bo'lib, u bezning stromasini tashkil qiladi.
Qalqonsimon
bezning
asosiy
gormonlari:
tiroksin,
va
triyodtironinlar bo’lib ularning tarkibida yod bor. Gormon bezda
quyidagicha sintezlanadi: Organizmga o'zi bilan kiradigan yodning
asosiy qismi qonga so'rilgandan keyin qalqonsimon bezga keltiriladi.
Bez hujayralari uni ushlab qoladi. Bu yerda anorganik yo'd
sitoxromoksidaza
va
peroksidaza
fermentlarining
ishtirokida
molekulalar yodgacha oksidlanadi. So'ngra taxminan ikki soat
davomida yod tirozin aminokislotasi bilan birikadi. Oqibatda
monoyodtirozin
va
diyodtirozin
molekulalari
hosil
buladi.
Tetrayodtirozin tiroksin gormoninig o'zidir. Hozir aytilgan yodli
birikmalar bezning follikulalarida oqsillar bilan birikib, tireoglobulin
degan kompleks birikma molekulalarini hosil qiladi. Tireoglobulin
murrakkab glyukoproteiddir. Uning molekulasida 10 ta polipeptid zanjiri
bor. Tarkibida yodlangan aminokislotalardan tashqari glyukoza,
galaktoza, mannoza ham saqlanadi. Tireoglobulin follikulalarning
ichidagi kolloidda yig'iladi, ayni vaqtda uning ma'lum qismi parchalanib
ham turadi. Shunda triyodtirozin va tetrayodtirozin - tiroksin hosil bo'lib,
qonga so'riladi. Ular qondagi oqsillar bilan birikadi va tegishli to'qima
hamda organlarga tashiladi. Keyingi vaqtlarda olingan malumotlarga
qaraganda triyodtirozin va tetrayodtirozin to'qimalarda oksidlanib,
dezaminlanadi.
Oqibatda triyodtiroatsetat va
triyodtiropropinant
kislotalar hosil bo'ladi. Bular tiroksin va triyodtironinga qaraganda 80-
300 baravar faolroqdir.
Tiroksin va triyodtironin to'qimalarda shu birikmalar holida ta'sir
qiladi deb hisoblanadi. Qalqonsimon bez gormonlari organizmning
o'sishi, rivojlanishida, unda oqsillar, yog'lar, uglevodlar, suv va tuzlar
almashinuvida katta ahamiyatga ega. Bu gormonlar energiya
almashinuviga, nerv tizimi, yurak va jinsiy bezlar faoliyatiga ta'sir
ko'rsatadi. Qalqosimon bezda hosil bo'ladigan tiroksin, triyodtironin va
triyodteroatsetat kislota va boshqa ba'zi yodli birikmalar oksidlanish
jarayonini, oqsillar almashinuvini tezlashtiradi. Ayniqsa hujayralarning
mitoxondriyasidagi oksidlanish jarayonini faollashtirib, energiya
almashinuvini kuchaytiradi. Bu gormonlar hujayra fermentlarining
desilfed
guruhlarini
sulbigidril
guruhlarga
aylantirib,
ularni
faollashtiradi. Organizmda qalqonsimon gormonlari yetishmay qolgan
paytda asosiy almashinuv pasayadi. Organizmda ortiqcha osh tuzi va suv
ushlanib qoladi. Oqibatda shish hosil bo’ladi, - suv shishlari deb
shularga aytiladi. Qonda kalsiy miqdori kamayadi, jinsiy faoliyat
pasayadi. Urg'ochi hayvonlarda ovulyatsiya va urug'lanish jarayonlari
kuzatilsa-da, rivojlanayotgan embrion bo'g'ozlikning boshidayoq halok
bo'ladi.
Umuman olganda, bu bezning gormonlari embriogenezda benihoya
katta ahamiyatga ega. Qalqonsimon bez gormonlari yetishmaganida
(gipofunksiyasida) yosh bolalar va hayvonlar o'sishdan, rivojlanishdan
qoladi, suyaklanish jarayonlari buziladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
