Ichki kasallikiar

Y U R A K -Q O N TO M IR LA R T IZ IM I
A’ZOLARI KASALLIKLARI
6 .1 . Q isqacha anatom ik-fiziologik m a’lumotlar
Y ura k k o ‘krak qafasi — t o ‘sh suyagidan c h a p t o m o n d a joylashgan 
k o n u s s im o n shakldagi m u r a k k a b m u sh a k li a ’zodir. Y u ra k n in g k atta 
( 2 / 3 ) q ism i k o ‘k ra k q a fa s in in g c h a p t o m o n i d a , k ich ik ( 1 / 3 ) qism i 
o ‘ng t o m o n i d a jo y la s h g a n . Y u r a k n in g kattaligi h a r b ir kish in in g
m u s h t u m i d e k k eladi d e b h iso b la n a d i.
Y o s h i k a t t a l a r d a y u r a k n in g o g ‘irligi g a v d a v a z n in i n g 1/2 0 0
q ism ig a t e n g yoki 300 g a tro f id a , o ‘rta y o s h d a g ila rd a y u r a k n in g
u zunligi 13— 14,5 s m , e n i 9 — 10,5 s m , o ld in g i sath i bilan o r q a
s a th in in g uzu n lig i 6 — 7 s m .g a te n g . 0 ‘rta y a s h a r o d a m n i n g yuragi 
m in u tig a o ‘rta h is o b d a 70— 75 m a r t a , b ir s u tk a d a esa 100000 m a r t a
qisqara oladi. Bu s h u vaqt ich id a 20 t o n n a yu k n i b ir m e t r balandlikka 
k o 'ta rish k u c h ig a t e n g d e m a k d ir . Y u ra k ( tin c h h o la td a ) b ir m i n u td a
5,5 litr q o n n i h a y d a y d i. Z o ‘r b e r ib j i s m o n i y h a r a k a t q ilin g a n d a , 
b u k o ‘rs a tk ic h m i n u tig a 30 litr yetishi m u m k in .
Y u r a k n in g k e n g asosi y u q o rig a va o r q a t o m o n g a ; t o r q ism i — 
u c h i ( c h o ‘qqisi) p astg a, o ld in g a , c h a p t o m o n g a q a r a g a n . Y u r a k d a
u c h ta : o ld — t o ‘sh va q o v u r g ‘alarga q a r a g a n , p astk i — d ia fra g m a l 
va o ‘p k ag a , q iz ilo ‘n g a c h g a va tu s h u v c h i a o r ta g a q a r a g a n o r q a o ‘p k a
yuzalari bor.
Y u r a k d e v o rla ri u c h q a v a td a n ib o rat. Ic h k i qav a t e n d o k a r d
y u r a k b o ‘sh lig ‘in in g ic h k a r isid a n q o p l a n g a n b o ‘lib, u n i n g o ‘s im ta -
lari y u r a k k la p a n la rin i tash k il e ta d i. E n d o k a r d y u p q a , yassi, silliq 
e n d o te lia l t o ‘q i m a l a r d a n tash k il to p g a n q a t l a m l a r d a n iborat.
0 ‘rta q a v a t — m i o k a r d k o bn d a l a n g - t a r g ‘il m u s k u l t o l a l a r d a n
tuzilgan. T ashqi q av a t—e p ikard y u ra k n in g ustki va a o rta n in g yurakka 
y a q in q is m in i, o ‘p k a d astag i h a m d a k o v ak v e n a la rin i tashkil e tadi. 
U e p ite lia l h u ja y r a la r d a n tash k il to p g a n . P e rik a r d (y u r a k n i o ‘rab 
t u r a d i g a n p a r d a ) n i n g ic h k i v a t a s h q i v a r a q la r i o ‘rta s id a g i t o r
b o ‘s h liq d a tu r a d i g a n s e r o z s u y u q lik y u r a k is h la y o tg a n id a u n in g
d ev o rla ri ish q a la n ish in i k a m a y tira d i. Y u ra k u z u n a sig a k etgan t o ‘siq
145

---

orqali va o ‘zaro tu tash m ag an ikkita ( o ‘ng va ch a p ) boMakka b o ‘lingan. 
H a r ikki boM akning y u q o r i q i s m id a o ‘n g va c h a p y u r a k Ь оЧ - 
m a c h a la r i, pastki q is m id a esa o ‘ng va c h a p y u ra k q o r in c h a la r i 
jo y la s h g a n . 0 ‘ng b o ‘la k d a n v e n o z q o n , c h a p b o N a k d a n e sa a r t e ­
rial q o n oq ad i. O d a m yuragi t o ‘rt k a m e r a li b o ‘lib, ikkita b o i m a c h a
va ikkita q o r i n c h a d a n ta rk ib to p g a n . Ik k a la b o M m ach a q o r i n c h a l a r
b ila n b o ‘l m a c h a - q o r i n c h a te s h ik la r i o r q a li t u t a s h a d i . B o ‘l m a -
c h a la r n i n g m a x su s d o ‘m b o q c h a l a r i o ‘ng v a c h a p y u r a k q u l o q -
ch alarini hosil qiladi. Q o r in c h a la r n in g ichki yuzasida s o ‘rg‘ic h sim o n
m u s k u lla r b o r. 0 ‘n g b o i m a c h a g a ikkita y u q o ri va pastki kovak 
v e n a la r, c h a p b o ‘lm a c h a g a t o ‘rtta o kp k a v e n a la ri q o ‘yiladi, o ‘ng 
q o r in c h a d a n o 'p k a dastagi ch iqib, u n d a n o ‘pk ag a v e n o z q o n keladi.
0 ‘p k a d a sta g id a n k ich ik q o n aylanishi doirasi b o s h la n a d i. C h a p
q o r i n c h a d a n b u t u n o r g a n la r u c h u n a rte ria l q o n t a s h u v c h i a o r ta
chiqadi. A o rta d a n k atta q o n aylanish doirasi b o shlanadi. BoMmacha- 
q o r i n c h a t e s h i k l a r i t a v a q a l i k l a p a n l a r b i l a n y o p i l a d i . C h a p
b o i m a c h a bilan q o r i n c h a o ‘rtasidagi k la p a n ikki ta v a q a li yoki m i ­
tral, o ‘ng b o i m a c h a o ‘rtasidagi esa u c h tavaqali k la p a n la rd a n iborat.
K la p a n la r ta v a q a s in in g q irralari p a y iplari y o r d a m i d a s o ‘r g 1 c h -
s i m o n m u s k u l l a r g a y o p i s h g a n . U l a r k l a p a n l a r t a v a q a l a r i n i n g
b o i m a c h a g a q a ra b burilishiga va q o n ning q o r i n c h a d a n b o i m a c h a g a
qaytib oqishiga t o ‘sqinlik qiladi. A o rta bilan, o ‘pka arteriyasi asosida 
y a r im o y s im o n k la p a n la r jo y la s h g a n . K la p a n la r s h u to m ir la r n i n g
y o ‘n a lis h t o m o n i g a o c h i l a d i g a n u c h t a v a q a d a n i b o r a t. Y u r a k
q o r in c h a la r id a b o s im p a s a y g a n d a u la r q o n g a t o l a d i va q irralari b ir- 
birig a y o p is h ib , a o r ta va o 'p k a dastagi ni b e k itib q o ‘y adi. Bu bilan
q o n n in g y u ra k k a q a y tib kirishiga y o 1 b e r m a y d i.
Y u r a k n in g o 't k a z u v c h i , t o m i r va n e rv siste m asi farq qilin a d i. 
B o i m a c h a b ila n q o r i n c h a l a r n i n g t o ‘g ‘ri k e t m a - k e t q is q a r is h i 
o ‘tkazuvchi sistema orqali am alga oshadi. Bu sistem a m axsus tuzilgan 
m u sk u l t o la la r id a n ib o rat b o l i b , u la r b o ‘lm a c h a va q o r i n c h a l a r
m io k a r d id a tu g u n h a m d a t u t a m l a r hosil qiladi. O l k a z u v c h i siste m a 
q o kz g ‘alishni sinus t u g u n id a n y u ra k n in g b a r c h a m uskul hujayralariga 
o l k a z a d i . S inus t u g u n i o kng b o klm a c h a d e v o r id a jo y la s h g a n m axsus 
t o kq i m a d a n p a y d o b o klgan. Bu y e r d a r o ‘y b e r g a n q o kz g kalish u c h t a
o ktk a z u v c h i t u t a m to la la ri orq a li b o i m a c h a g a va o kng b o 'l m a c h a
bilan q o rin c h a o krtasida joylashgan b o sh q a tu g u n c h a g a tarqaladi. A n a
o ksha t u g u n c h a d a n G i s tu t a m i b o sh la n a d i. Bu t u t a m q o rin c h a la ra r o
t o ‘s iq d a n o kta tu rib , o kziga tegishli q o r i n c h a l a r g a b o r u v c h i c h a p va
146

---

o ‘ng o y o q c h a la rg a ajraladi. O y o q c h a la r j u d a ken g m ax su s h u jayralar 
b i l a n t u g a l l a n a d i . U l a r d a n q o ‘z g ‘a l i s h b e v o s i t a q i s q a r u v c h i
h u jay ra larg a o ‘tad i.
Y u r a k n in g t o m i r siste m asi ik kita toj ( k o r o n a r ) a r te riy a la r va 
u l a r b i l a n b i r g a b o r a d i g a n v e n a l a r d a n i b o r a t . A l m a s h i n u v
ja r a y o n i n in g intensivligi tufayli y u r a k d a k ap illarlar j u d a k o ‘p b o ‘lib, 
h a r b ir m u sk u l tolasiga b itta k a p illa r t o ‘g ‘ri keladi. Y u ra k faoliyatini 
n e r v s i s te m a s i r o s t l a b t u r a d i . Y u r a k k a a d a s h g a n v a s i m p a t i k
n e r v la r d a n t o la la r keladi ( 1 5 - r a s m ) .
Q o ‘z g la l u v c h a n l i k , a v t o m a t i z m , o ‘t k a z u v c h a n l i k v a q i s q a -
ru v c h a n lik m io k a r d n in g asosiy funksiyasi h isoblanadi. M io k a rd n in g
h a m m a hujayralari q o ‘z g ba lu v c h a n lik xususiyatiga ega. A v to m a tiz m
xususiyati s h u n d a n ib o ra tk i, m i o k a r d n i n g b a ’zi hujayralari o ‘z- 
o ‘zidan qisqarish layoqatiga egadir. S inus tuguni hujayralari 1 m in u td a
e n g k o ‘p q o ‘z g ‘a la d i va y u r a k n i n g b i r m a r o m d a q i s q a r i s h i n i
t a ’m in la y d i. M e ’y o r d a y u r a k m in u tig a 6 0 —80 m a r t a q isq ara d i. 
M i o k a r d d a im p u ls la r n i o ‘tk a z is h , h u ja y ra la rn in g o ‘z a r o e le k tr o -
k im y o v iy t a ’s irla n ish i tufayli a m a lg a o s h a d i. B u n in g n atijasid a 
im p u lsla r b u t u n m io k a rd g a tarq a lad i va g a v d a n in g x o h la g a n jo y id a n
y o z ib olish m u m k i n boMgan in te n siv lik d a e le k tr y u ritu v c h i k u c h
p a y d o boMadi.
Y u r a k n i n g e l e k t r y u ritu v c h i k u c h i t a ’sir e t a y o t g a n v a q td ag i 
o 'z g a r is h n i aks e ttir u v c h i egri c h iz iq e le k t r o k a r d i o g r a m m a ( E K G )
d e b a ta la d i ( e le k t r o k a r d i o g r a f y o r d a m i d a y o z ib o lin a d i).
Y u ra k siklik ra v ish d a ishlaydi. S in u s tu g u n i d a im p u ls la r p a y d o
boMgan v a q t sik ln in g b o s h la n is h i h is o b la n a d i. B o^shashgan boM- 
m a c h a va q o r i n c h a l a r bu v a q td a q o n g a toMgan boMadi. I m p u ls la r 
t a ’sirida boM m achalar qisqaradi. N a tijada, q o rin c h a la rg a q o ‘s h im c h a
q o n o q ib keladi, b u n d a n u lar t a ’sirlanadi. Im p u ls la r tarqalishi bilan 
boMajak q isq arish toMqinlari h a m h a r a k a t qila b o sh la y d i (a sin x r o n
q isq a rish fazasi) q isq a rish k u c h i k o ‘p a y g a n z a h o ti , q o r i n c h a l a r
b o sim i b o M m a c h a la r b o s im id a n o sh ib k e ta d i va tavaqali k la p a n la r 
y o p ilad i. S h u o n d a n iz o m e trik q isq arish fazasi b o s h la n a d i. Bu faza 
q o r i n c h a l a r b o sim i a o r ta va y u r a k d a n c h i q q a n b o s h q a to m irla rd a g i 
b o s i m d a n o s h g a c h , tu g ay d i va y a r im o y s im o n k la p a n la r o c h ila d i.
K e y in q o n n i h a y d a s h fazasi b o s h la n a d i, q o n q o r i n c h a l a r d a n
to m ir la rg a otilib c h iq a d i. Iz o m e trik va a sin x ro n qisqarish fazalari va 
q o n n i h a y d a s h fazasi y u ra k sistolasini tash k il e tadi. Q o n n i h a y d a sh
fazasidan keyin y u ra k b o ‘shashib q oladi, tom irla rd ag i b o sim t a ’sirida 
y a r im o y s im o n k la p a n l a r y o p ila d i, y u r a k n in g b o ‘sh ash ish i d a v o m
147

---